عقیل گنخکی

افزایش روزافزون جمعیت و تمرکز سرمایه های متنوع اقتصادی در شهرهای ساحلی بدون در نظر گرفتن توان محیطی این مناطق، سبب شده است تا این شهرها به طور گسترده تحت تأثیر انواع مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی قرار گیرند و اکوسیستم های آن ها وضعیتی ناپایدار و آینده پیچیده و مبهم داشته باشند. از طرفی تاب آوری در ابعاد مختلف به عنوان گفتمان غالب محافل علمی جهت مقابله با تهدیدهای حال و آینده جوامع انسانی مانند شهرها شناخته می شود و در سال های اخیر به منظور بهبود آن به ویژه در مناطق ساحلی تلاش های گسترده ای در ابعاد جهانی و محلی صورت گرفته است. بر این اساس این پژوهش باهدف تعیین سناریوهای بهینه در جهت بهبود تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. روش گردآوری داده ها به صورت کیفی با استفاده از مصاحبه و تشکیل پنل دلفی با حضور 35 نفر از کارشناسان و خبرگان مرتبط با موضوع انجام شد. به منظور تعیین عوامل کلیدی تأثیرگذار و تأثیرپذیر بر تاب آوری زیست محیطی و تجزیه وتحلیل داده ها از نرم افزار میک مک و برای استخراج و ارائه سناریو بهینه نیز از نرم افزار سناریو ویزارد بر اساس نظر کارشناسان و مدیران شهری و خبرگان مسائل زیست محیطی ساحلی استفاده شده است. بر اساس نتایج به دست آمده تأثیرگذارترین عامل بر تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی عبارت اند از کاهش توسعه بر مبنای صنایع آلاینده محیطی و حفاظت از تنوع زیستی موجود در این مناطق و همچنین از بین سناریوهای اخراج شده، سناریو شماره 2 با مطلوبیت همه وضعیت های مربوط به عوامل پیشران در آن به عنوان سناریو بهینه شناخته شد و درنهایت به منظور دستیابی به اهداف پژوهش و بهبود تاب آوری زیست محیطی این شهرها، پیشنهادهای لازم بر ارائه گردید.

سودآوری صنعت گردشگری ساحلی سبب شده است تا سرمایه گذاری های کلان و روزافزون جهانی در این حوزه، درنهایت منجر به تهدید پایداری مناطق ساحلی شود. در کشور ایران نیز به منظور رهایی از اقتصاد متکی به نفت، در سال های اخیر سرمایه گذاری در این حوزه افزایش یافته است که این امر پرداختن به پایداری مناطق ساحلی را ضروری می نماید. این پژوهش باهدف ارائه برنامه ریزی راهبردی به منظور دستیابی به اهداف گردشگری ساحلی با تأکید بر پایداری منابع محیطی موجود در استان بوشهر انجام شده است. روش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی است و جمع آوری داده ها با استفاده از روش های میدانی مانند مشاهده و پرسشنامه است و به منظور تحلیل نتایج نیز از روش مثلث فولر برای وزن دهی به منابع و قابلیت ها، از مدل برنامه ریزی متاسوات برای تهیه نقشه های رقابتی و راهبردی و همچنین از تحلیل عاملی به منظور تعیین عوامل مؤثر بر توسعه ی گردشگری ساحلی پایدار استفاده شده است. بر اساس نتایج و از بین منابع موجود، وجود راه ارتباطی و وجود جزایر متعدد باقابلیت گردشگری بیشترین و همگن بودن ساکنین ازنظر آداب ورسوم کمترین اهمیت رادارند. بر اساس نقشه رقابتی، شهر بوشهر ازنظر دارا بودن زیرساخت های گردشگری و شهر دیّر ازنظر پتانسیل های جذب گردشگر برتری نسبی دارند. بر اساس نقشه راهبردی، وجود جزایر متعدد با پتانسیل گردشگری در شهر ساحلی دیّر تناسب راهبردی بیشتری با اهداف موردنظر دارد همچنین بر اساس نتایج تحلیل عاملی، عامل «محدودیت های کلان» با مقدار ویژه 3.88 و تبیین 21.5 درصد از واریانس مجموع عوامل، بیشترین تأثیر در عدم دستیابی به اهداف گردشگری پایدار ساحلی دارد.

بر اساس موقعیت استراتژیک کشور ایران در منطقه خاورمیانه و تهدیدات موجود، پرداختن به مقوله آسیب پذیری کشور به ویژه شهرها که مکان های تجمع انبوه سرمایه های مختلف هستند ضروری است. امروزه در جنگ ها تأکید بیشتری بر آسیب وارد نمودن به زیرساخت ها و نقاط مهم شهری دارند تا از هزینه های بالای جنگ های فرسایشی پرهیز شود. از طرفی شهر های ساحلی به دلیل قرار گیری در نوار ساحلی و نبود موانع طبیعی در مجاورت آنها و نیز دارا بودن نقاط حساس شهری و زیر ساخت های متعدد که اکثر آن ها نقش کارکردی منطقه ای و ملی را دارا هستند، آسیب پذیری بالایی در برابر جنگ ها و مخاطرات طبیعی گوناگون نظیر زلزله، سیل، طوفان و غیره را دارند. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و باهدف ارزیابی و تحلیل آسیب پذیری نقاط حساس شهری بندر دیّر بر اساس اصول پدافند غیرعامل است. ابتدا فهرستی از نقاط حساس شهری و معیارهاو زیرمعیارهای مؤثر بر آسیب پذیری، بر اساس منابع و استفاده از نظرات کارشناسان مربوطه و خبره پیرامون موضوع استخراج و سپس از طریق پرسش نامه های تکمیل شده و و روش تحلیل سلسله مراتبی سطح آسیب پذیری نقاط مشخص گردید. پس از تهیه و ترسیم نقشه های آسیب پذیری در آرک جی.آی.اس، با استفاده از روش برنامه ریزی سوات راهبرد نهایی و استراتژی های لازم به منظور کاهش آسیب پذیری محدوده ی مورد مطالعه مشخص گردید. بر اساس نتایج نقاط حساس شهری بندر دیر دارای آسیب پذیری متفاوت و بالایی دارند و از میان آن ها، اسکله ی صیادی بیشترین آسیب پذیری و شهرداری بندرکمترین آسیب پذیری را دارد. راهبرد مناسب برای کاهش آسیب پذیری نقاط نیز، تهاجمی است.

شهرهای ساحلی در سراسر جهان به طور فزاینده تحت تأثیر انواع مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی قرار دارند که به منظور کاهش آسیب پذیری آن ها در برابر این مخاطرات، بهبود تاب آوری در ابعاد مختلف نقش اساسی دارد. بُعد زیست محیطی تاب آوری با تأکید بر پایداری نظام اکولوژیکی شهرها به بهبود پایداری آن ها در برابر مخاطرات مختلف زیست محیطی می پردازد. این پژوهش بر اساس هدف از نوع کاربردی و به منظور بررسی عوامل مرتبط با بهبود تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی در دو مرحله انجام شده است. محدوده ی موردمطالعه شامل شهرهای ساحلی استان بوشهر است که نقش کارکردی به عنوان مرکز شهرستان دارند. جامعه آماری در مرحله اول عبارت اند از کارشناسان مدیریت شهری و فعالان محیط زیست و در مرحله دوم شامل متخصصان تاب آوری شهری است. به منظور تعیین عوامل مرتبط با بهبود تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی، از روش تحلیل عاملی و به منظور تعیین وزن هر یک از این عوامل و ارزیابی تاب آوری زیست محیطی محدوده موردمطالعه از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. بر اساس نتایج تحلیل عاملی، عوامل مؤثر پس از نام گذاری عبارت اند از "کنترل آلودگی"، "حفاظت از منابع موجود"، "جمعیت و دسترسی به خدمات" و "فعالیت گروه های داوطلب" که مقادیر ویژه به ترتیب برابر5.23، 3.08، 2.07 و 1.50 است. بر اساس نتایج حاصل از AHP، عامل "کنترل آلودگی ها" نسبت به سایر عوامل بیشترین اهمیت را دارد و از میان شهرهای ساحلی بررسی شده، شهر بوشهر با وزن برابر 420/0 بیشترین و شهر عسلویه با وزن برابر 068/0 کمترین سطح تاب آوری زیست محیطی رادارند.