مهدیه قیصری

در میان منابع شعر عربی با جُنگ ها و مجموعه های متعددی روبه رو هستیم که هر کدام با اسلوب خاص خود از قرن های اولیه اسلام تا دوران معاصر سعی در گردآوری اشعار داشته اند. این گنجینه های ادبی تعیین کننده هویت فرهنگی و تمدنی ملت ها هستند و در اهمیت آن ها همین بس که بنای تمدن کنونی جز با احیای این میراث در قالب جمع آوری، بازخوانی و ارزیابی ممکن نخواهد بود. کتاب سیری در شعر عربی تألیف و تدوین حبیب الله عباسی در صدد است تا منتخبی از دیوان الشعر العربی ادونیس را تدوین کند و تصویری دقیق و جامع از اشعار دوره جاهلی تا سقوط بغداد به دست دهد و سیر تحول آن را برای مخاطبان فارسی زبان ترسیم کند. ویژگی منحصربه فرد این منتخب، ارزیابی متفاوت از اشعار عربی است، به گونه ای که تنها معیار گزینش اشعار، بُعد ابداعی و هنری آن هاست و به دیگر عواملی چون محتوای سیاسی یا ایدئولوژیک توجه نشده است. گفتار پیش رو در نظر دارد با خوانشی تحلیلی انتقادی ضمن معرفی کتاب به ارزیابی شکلی و محتوایی این کتاب بپردازد و موارد قوت و ضعف آن را بیان کند. نتایج نشان می دهد مهم ترین موارد ضعف کتاب در بخش شکلی شامل عدم چینش صحیح ابیات، عدم رعایت رسم الخط عربی و در برخی موارد عدم معادل سازی صحیح است؛ همچنان که ضعف در مسئله مندی کتاب، عدم جامعیت در بررسی عوامل مؤثر در تحول شعر عربی، عدم استناد کافی به منابع و مستندات مربوط در این زمینه، نداشتن جمع بندی و نتیجه گیری، عدم ارتباط طولی و انسجام برخی از فصل های کتاب و نداشتن رویکرد تحلیلی از مهم ترین موارد ضعف محتوایی آن به شمار می رود.

مقالات علمی پژوهشی ضوابط و معیارهای مشخصی در فرم و محتوا دارند که رعایت کردن آن ها ضمن تأثیر در ارائه بهتر مطلب، زمینه را برای دریافت بهتر و آسان تر خواننده فراهم می سازد. ارائه تحلیل های محتوایی و بررسی های استدلالی یا استنادی زمانی ممکن خواهد بود که پژوهشگر استانداردهای لازم در پیکره بندی و نگارش مقالات را رعایت کند و بتواند محتوای تحلیلی خود را در بهترین قالب پژوهشی ارائه دهد. بی تردید ارزیابی پژوهش های انجام شده در هر حوزه ای می تواند در شناخت موازین مقالات علمی پژوهشی بسیار مؤثر واقع شود. لذا، این جستار در صدد است با روشی توصیفی تحلیلی و با هدف نقدپژوهی و تبیین نقاط قوت و ضعف احتمالی، ساختار شکلی و محتوایی 6 مقاله علمی پژوهشی با محوریت اشعار و آراء نقدی ادونیس را که در مجله ادب عربی به چاپ رسیده اند، ارزیابی کند. یافته ها و نتایج نشان می دهد مقاله ها در مواردی چون انتخاب عنوان، رعایت اصول نگارش چکیده، سؤالات تحقیق و ارائه مبنای نظری دقیق، ضعف های قابل ملاحظه ای داشته اند و ضروری می نماید که مسئولان نشریات به خصوص داوران در رویکردها و عملکرد خویش بازنگری داشته باشند. گفتنی است ارجاع به منابع معتبر، انتخاب موضوعات به روز و در برخی موارد اتخاذ چارچوب تحلیلی مناسب ازجمله نقاط مثبت این مقالات به شمار می رود.

منطق گفتگو ازجمله نظریاتی است که در قرن بیستم توسط میخائیل باختین مطرح شد. وی در این نظریه زبان را دارای خصلت اجتماعی معرفی کرد که گفتگومندی و مکالمه از ویژگی های بارز آن به شمار می رود؛ زیرا توزیع صداها جز با گفتگو در متن حاصل نخواهد شد. علی رغم اینکه باختین معتقد بود شعر از منطق گفتگویی بهره ای ندارد؛ اما عبدالوهاب بیاتی ازجمله شاعران نوپرداز عرب توانست با فراخوانی شخصیت صوفی در اشعارش ضمن ایجاد یگانگی میان خود و ذات خلق شده، گفتگو و چندصدایی را در اشعار خود زنده نماید. سؤالی که در اینجا مطرح می شود این است که اولاً چگونه می توان این چندصدایی را در شعر عبدالوهاب بیاتی نشان داد؟ ثانیاً بیاتی در کنار فراخوان شخصیت صوفی با استفاده از چه راهکارهایی توانست وجوه کلام خود را به منطق گفتار صوفی نزدیک سازد؟ لازم به ذکر است ظرفیت تکنیک نقاب در ایجاد گفتگو و چندآوایی در متن و زمینه سازی بینامتنیت، ضرورت بررسی وجوه منطق گفتار از دیدگاه باختین را مطرح می سازد. بر این اساس، مقاله حاضر درصدد است با روشی توصیفی – تحلیلی و بر مبنای  نظریه باختین، گفتگومندی را در شعر بیاتی به تصویر بکشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که بیاتی با استفاده از تکنیک نقاب و شگردهایی چون گفتار دوسویه، گزاره های خطابی(پرسشی، امری و ندایی)، صداهای مختلف را در متن زنده می کند؛ ثانیاً منطق گفتار در تکنیک نقاب آنجا که جابه جایی نقش ها (میان متکلم و مخاطب) رخ می دهد؛ همچون منطق گفتار صوفی در هم می شکند.