محمد معتقد

پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی در سکونت گاه های انسانی، همواره در طول تاریخ از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. تجربه نشان داده است که با بهره گیری از طراحی محیطی، می توان اقدامات مؤثری در راستای ارتقاء امنیت محیطی در بافت های حاشیه نشین شهرها انجام داد. این پژوهش به دنبال ارائه الگوی راهبردی در راستای پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی در محلات حاشیه نشین شهر همدان است. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و پیمایشی به استنباط و ارزیابی عوامل پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی در محلات حاشیه نشین شهر همدان پرداخته است. نمونه مورد مطالعه در این پژوهش شامل چهار محله حاشیه نشین: مزدقینه، حصار، دیزج و خضر هستند که نمایندگان اصلی محلات حاشیه نشین در شهر همدان محسوب می گردند. براین اساس، با استفاده ازنظرسنجی از طریق پرسش نامه از ساکنان محلات حاشیه نشین(400 نفر) و همچنین کارشناسان (25نفر)، ضمن ارائه ماتریس های عوامل داخلی و خارجی، ماتریس ارزیابی موقعیت، اقدامات استراتژیک و ارائه استراتژی ها از طریق (SWOT) و همچنین تحلیل ماتریس های کمی برنامه ریزی استراتژی از طریق (QSPM) ، به اولویت بندی راهبردها در این زمینه پرداخته شده است. در راستای تحلیل پرسش نامه از کارشناسان نیز از روش آنتروپی شانون استفاده شده است. یافته های تحقیق بیانگر آن است که موقعیت استراتژیک در این پژوهش ، استراتژی رقابتی (ST) ، است. جهت تعمیق بررسی ها و تحلیل های صورت گرفته، سایر استراتژی ها نیز مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که از مهم ترین راهبردهای مؤثر در راستای ارتقاء امنیت محیطی در محلات حاشیه نشین می توان به: بهره گیری از نظرات ساکنین و اعضای شورای محلات در راستای تهیه طرح های امنیتی - محیطی با نظارت متخصصین، تدوین برنامه جامع، هدفمند و منحصربه فرد جهت ایجاد بستر محیطی مناسب و توسعه زیرساخت های بنیادین محلات حاشیه نشین در راستای برقراری امنیت محیطی در این گونه محلات، اشاره نمود.

مقدمه: تحقق جلوگیری از جرم و برقراری امنیت از طریق طراحی محیطی در سکونتگاه های انسانی، همواره در طول تاریخ از اهمیت داشته است.هدف: اساس این پژوهش متکی بر استنباط و استخراج شاخص ها و عوامل طراحی محیطی که در برقراری امنیت در محلات گذشته نقش موثری داشته اند، می باشد که به کاربست این عوامل و تجربیات در برقراری امنیت محیطی در سکونتگاه های جدید بپردازد.روش شناسی تحقیق: پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به استنباط و ارزیابی شاخص های امنیت محیطی در محله ها و سکونتگاه های سنتی پرداخته است. سپس با استفاده از ابزار پرسش نامه (360 عدد) و تحلیل آن از طریق نرم افزارSPSS ، از طریق آزمون t و تحلیل عاملی به استنباط و تحلیل داده ها پرداخته شده است. همچنین در راستای تحلیل نقش پیوندهای فضایی در برقراری امنیت از نرم افزار DepthMap و همچنین از آزمون های مقایسه ای و ضریب ماتریس های همبستگی برای بررسی ارتباط میان اجزای متغیرها بهره گرفته شده است.قلمرو جغرافیایی پژوهش: نمونه مورد مطالعه یکی از مهم ترین محلات سنتی و فاخر شهر کرمانشاه به نام محله فیض آباد می باشد.یافته ها: یافته های تحقیق بیان گر آن است که مهم ترین عوامل طراحی محیطی موثر بر ارتقاء امنیت در سکونتگاه های انسانی در محلات سنتی عبارتند از: کیفیت عملکردی، کالبدی و میزان پیوندهایی فضایی در این گونه بافت ها، که توجه به تنوع کالبدی و عملکردی در محلات شهری، سهم بیشتری در امنیت محلات شهری ایفاء می نماید.نتایج: نتایج تحقیق نشان می دهد که از میان شاخص های عوامل کالبدی- عملکردی، استفاده مرکب از فضاهایی با کاربری های مختلط و ورودی های بافت محله ها و از میان شاخص های عوامل پیوند فضایی نیز استخوان بندی بافت و تراکم در بافت دارای بالاترین اولویت نسبت به سایر شاخص ها در امنیت محیطی از دیدگاه ساکنان در این محله می باشد.

رویکرد پدیده های شهری براساس اصول «ایجاد شبکه» است. شبکه سازی در جهت تعریف اصول و روابط تنظیم کننده بین عناصر و بهینه سازی عملکرد زیر سیستم های شهری است؛ از این رو، فضای سبز در شهرها عاملی برای ارتقای زیست شهروندان در قالب یک شبکه موردمطالعه قرار می گیرد. به طوری که با ایجاد مدل هایی بتواند عملکرد سیستم را بسنجد و اساس یک حوزه تحقیقاتی جدید را تحت عنوان شبکه سبز ایجاد کند. شبکه های سبز شهری موجب پشتیبانی از عملکردها و خدمات اکولوژیکی می شود که به برنامه ریزی برای آینده شهرها کمک می کند. هدف این پژوهش، این است که با توجه به برداشت های گوناگون از مفهوم شبکه سبز شهری مبتنی بر دیدگاه های مختلف علمی با استنباط و استخراج اهم ابعاد، رویکردها و نگرش های مرتبط با این حوزه، مدل مفهومی را نسبت به شبکه سبز شهری از منظر علوم محیطی تبیین می کند. این پژوهش، با استفاده از روش کیفی و تحلیل اسناد مکتوب با بهره گیری از تجزیه وتحلیل هم واژگانی به استنباط و ارزیابی ابعاد، رویکرد و نگرش های حاصل از دیدگاه های مختلف توجه کرده که از بررسی 205 منبع علمی معتبر طی 21 سال گذشته به دست آمده است. سپس اطلاعات با استفاده از ابزار تجزیه و تحلیل LCA بررسی و به منظور تجزیه وتحلیل ارتباطات بین اطلاعات جمع آوری شده از نرم افزار SPAD استفاده شد. در گام آخر با تحلیل و بررسی علوم محیطی مؤثر با استفاده از نرم افزار VOSviewer، مهم ترین ابعاد، رویکردها و نگرش ها مشخص شد. یافته های پژوهش نشان دهنده آن بود که مفهوم شبکه سبز شهری با سه علوم محیطی مطالعات شهری، جغرافیای شهری و علوم اکولوژی ارتباط مستقیم دارد و این علوم در شکل گیری مدل مفهومی برای ارائه تعریف و تصویری روشن از این مفهوم در راستای به کارگیری در برنامه ریزی زیرساخت سبز شهری تأثیر بسزایی دارد. نتایج تحقیق نشان دهنده آن بود که مطالعات شهری به مفاهیمی همچون حفاظت از فضای سبز موجود در شهرها، ایجاد فرم های جدید فضایی، ترمیم و نگهداری از اتصالات میان اجزای تشکیل دهنده و ... توجه می کند. در جغرافیای شهری توجه به اصول اکولوژیک موجود در شهرها، رفع نیازهای اکولوژیکی طبیعت و انسان، زندگی شهری و ... مفاهیمی اثرگذار هستند. در علوم اکولوژی به عنوان مهم ترین حوزه تحقیقاتی در باب مفهوم شبکه سبز شهری، به ارتقای پیوستگی در فضای سبز شهری، ایجاد و طراحی کریدورهای بهینه، توجه به پیوند میان اکوسیستم های بزرگ تر با اکوسیستم شهری و ... اشاره می شود. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که مفهوم شبکه سبز شهری یک زمینه تحقیقاتی چند رشته ای، با بهره گیری از روش برنامه ریزی شهری پشتیبانی شده به وسیله ابزارهای تصمیم گیری که قادر به مدل سازی زیرساخت های سبز به عنوان شبکه شهری است که از مناطق طبیعی و نیمه طبیعی شکل گرفته و به منظور توزیع برابر خدمات عمومی برای افزایش کیفیت زندگی و همچنین طیف گسترده ای از خدمات اکوسیستم و پایداری در شهرهاست.

رشد روزافزون جمعیت شهری،گسترش فقر و مهاجرت، شکل گیری پدیده حاشیه نشینی در شهرها را گسترش داده است. در مواجهه با این پدیده، فعالیت ها و اقدامات مختلفی در کشورهای گوناگون از نادیده گرفتن، تخلیه، تخریب و تا نهایتاً ارتقاء و توانمندسازی این محلات صورت گرفته است.  این پژوهش بر آن است تا از منظر کیفیت محیطی و براساس نقطه نظرات ساکنین، نسبت به ارزیابی طرح پیشنهادی و اجراء شده توانمندسازی محله حاشیه نشین خضر شهر همدان،  اقدام نماید . براساس مطالعات نظری و میدانی مهمترین شاخص ها و معیارهای مورد سنجش در ارتباط با کیفیت محیطی شامل: ابعاد کارکردی، انسانی، کیفیت مراقبت، سلامت محیطی و مکانی می باشد. روش تحقیق حاضر از نوع توصیفی – تحلیلی  و شیوه جمع آوری داده ها به روش پیمایشی بوده و از ابزار پرسش نامه برای جمع آوری داده ها استفاده شده است. از طریق فرمول کوکران، تعداد 360 نفر با توجه به جامعه آماری درنظر گرفته شده است. برای بررسی سطح معناداری معیار های پنج گانه و زیر معیارهای آن ها و همچنین تحلیل یافته ها با روش تحلیل آماری از دستگاه SPSS و آزمون های فریدمن، همبستگی اسپیرمن، واریانس یکطرفه، آزمون تی و همچنین من ویتنی استفاده شده است. ارزیابی ساکنان نسبت به طرح توانمدسازی محله  نشان از رابطه مستقیم بین  ابعاد کارکردی، انسانی و کیفیت مراقبت با کیفیت محیطی سکونتگاه های غیر رسمی حکایت دارد. درحالی که وجود خدمات تجاری متنوع در سطح محله و همچنین ارتباطات اجتماعی بالای افراد در محله از جمله رویکردهای مثبت طرح توانمندسازی محله خضر اشاره شده است، لکن، ایجاد فضاهای عمومی مناسب، ارتقاء خدمات تفریحی و فرهنگی و همچنین ایجاد زیرساخت های فضای سبز، از جمله مواردی می باشد که معمولا در طرح های توانمندسازی سکونت گاه های غیر رسمی کمتر بدان توجه شده است.

دلبستگی به مکان براساس تعامل شناختی، عاطفی، و عملکردی بین افراد، گروه ها، و مکان کالبدی- اجتماعی طی زمان شکل می گیرد. این تحقیق با هدف بررسی تأثیر کیفیت های محیطی در میزان دلبستگی به مکان در فضاهای شهری است. شاخص ها و معیارهای مورد سنجش در ارتباط با میزان دلبستگی به مکان شامل مؤلفه های اجتماعی - معنایی، کالبدی - عملکردی، زمینه ای - ساختاری، و ادراکی - احساسی است. میدان مرکزی شهر همدان با توجه به ویژگی های فضایی - تاریخی آن به عنوان نمونه موردی انتخاب شده است. روش تحقیق این پژوهش به صورت تفسیری - تحلیلی و به صورت کمی و کیفی است. در بخش کمی، تحلیل ها بر اساس آزمون مدل معادلات ساختاری و ضریب ماتریس های همبستگی برای بررسی ارتباط میان اجزای متغیرهای تحقیق بهره گرفته شد. به منظور تحلیل یافته ها در این بخش، از ابزار پرسش نامه استفاده شده است. حجم نمونه حدود 400 نفر بوده که از طریق فرمول کوکران انتخاب شده است. در بخش تحلیل های کیفی از ابزار مشاهده غیرمشارکتی، تحلیل نقشه های رفتاری، تصاویر و نقشه ها استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد عوامل کالبدی، اجتماعی، و معنایی رابطه مستقیمی با دلبستگی به مکان در میدان های شهری ایفا می کند. «احساس محصوریت مطلوب در فضای میدان»، «نقش میدان به عنوان نشانه ادراکی در شهر»، « موقعیت و جانمایی میدان در پیوند با بافت اطراف»، و در نهایت، «تنوع کاربری های موجود» مهم ترین عوامل مؤثر در دلبستگی به میدان های شهری است.

زمانی ادراک و خوانش فضاهای شهری می تواند ارتقا یابد که مسائل شهری براساس دیدگاه ها و مشارکت کاربران بنا گذاشته شود. از آنجا که دیدگاه های مختلفی برای ارتقای سیما و منظر پیاده راه های شهری وجود دارد، سنجش و ارزیابی کیفیت منظر این پیاده راه ها از دیدگاه کاربران اهمیت خاصی دارد. پیاده راه بوعلی شهر همدان، اولین تجربه پیاده راه سازی در این شهر است. شواهد نشان دهنده ارتباط خوب و رضایت مندی کاربران از روند پیاده سازی در این خیابان است. هدف این پژوهش، خوانش منظر خیابان بوعلی شهر همدان بعد از تبدیل آن به پیاده راه شهری از منظر شهروندان است. شاخص ها و معیارهای مورد سنجش در ارتباط با خوانش مکان شامل مؤلفه های فعالیتی-اجتماعی، زیبایی شناختی-ادراکی و هویتی-معنایی است. به کمک فرمول کوکران، 360 نمونه آماری با توجه به جامعه آماری درنظر گرفته شده است. برای بررسی سطح معناداری مؤلفه های سه گانه و معیارهای آن ها، از آزمون t و تحلیل عاملی و استفاده شده است. همچنین از آزمون های مقایسه ای و ضریب ماتریس های هم بستگی برای بررسی ارتباط میان اجزای متغیرها بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش نشان دهنده رابطه مستقیم عوامل فعالیتی، اجتماعی و زیبایی شناختی با خوانش پیاده راه های شهری است. برگزاری مراسم های آیینی مختلف و حضورپذیری اقشار گوناگون، در حوزه مؤلفه فعالیتی-اجتماعی است. از سوی دیگر، تنوع فضایی عناصر محیطی و همچنین نقش بافت و نوع مصالح در حوزه مؤلفه زیبایی شناختی و عنصر و جداره های آشنا و باهویت و خاطره انگیزی رویدادها در فضا در مؤلفه هویت-معنایی بیشترین اولویت را از سایر معیارها در بازخوانی کیفیت منظر پیاده راه های شهری از دیدگاه شهروندان دارد.