مرتضی حسن پور

فرهنگ و آیین مردم مازندران از پرستش عناصر طبیعت، ادیان یکتا پرستی تا ورود اسلام به ایران و پذیرفتن شیعه دوازده امامی تحول داشته است.مراسم یادبود شهادت اسوه ی آزادگی،امام سوم شیعیان،در قالب تعزیه به عنوان شکلی از نمایش آیینی در فضاهای جمعی برای عرض ارادت به ساحت اهل بیت پیامبر(ص) برگزار می شد.تعزیه روند دگرگونی را پیمود و به تدریج این ضرورت احساس شد که نمایش به جای فضای باز موقت در فضای بسته اجرا شود.این روند تکاملی با گرایش درون گرایی منجر به تغییر کالبدی نمایش تعزیه در مرکز و جایگاه تماشاگران در پیرامون به صورت دایره ای حلقه وار گردیده و در تکایای معاصر این تغییر عملکردی به شکل زینبیه،فضایی برای زنان و ابوالفضلی،جایگاهی برای مردان،در سویی دیگر طراحی شده است.در پژوهش حاضر تکایای تاریخی هم براساس تقسیمات اقلیمی و همچنین فضاهای عملکردی،طبقه بندی شده،سپس با بررسی عناصر نمادگرای تعزیه و براساس اصول معماری ایرانی تحلیل شده است.این پژوهش از نوع کیفی با روش تاریخی-تفسیری انجام شده و به صورت اسنادی و میدانی به جمع آوری اطلاعات پرداخته و در تحلیل داده ها از روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی بهره برده است.نتایج،گویای آن است که،عوامل فرهنگی تأثیر بیشتری از شاخصه های اقلیمی در مشخص کردن فرم،نمادها و فضای عملکردی نمایش آیینی داشته است. فرم بومیتکایا از یک سویه برون گرای همساز با اقلیم به فضای دوسویه برون گرا - درون گرای هماهنگ با فرهنگ تکامل یافته است.عملکرد فضاها از یک سویه به دوسویه متناسب با جنسیت مخاطب به عنوان یک عامل فرهنگی تبدیل شده است.فضای یک سویه برون گرا تحت تأثیر صحنه گرد مرکزی تعزیه به حیاط مرکزی و درون گرایی معماری ایرانی تغییر کرده است.

با وجود شباهت های زیادی که در بررسی تطبیقی دولت صفویه و انقلاب اسلامی، به عنوان دو حکومت شیعی مستقل در ایران تفاوت های اساسی به چشم می خورد. این تفاوت ها در عرصه های متفاوتی است. یکی از عمده ترین آنها تفاوت نگاه صفویه و انقلاب اسلامی به آموزه مهدویت بوده که می تواند در مباحثی مانند مشروعیت الهی و دینی حکومت، نقش عالمان و فقیهان و زمینه سازی ظهور مورد بحث قرار گیرند. تحقیق حاضر در صدد بررسی مقایسه نوع توجه به آن ها در این دو حکومت شیعی است. این مسئله به روش کتابخانه ای و رویکرد تحلیلی – توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است.

ساختارهای موجود در جامعه با یکدیگر در رابطه متقابل هستند. هنر آیینی تبلور عینی فرهنگ، اعتقادات مذهبی و باورهای عامیانه کنش گر اجتماعی است. معماری تکایا، آیینه سنت های پنداری، گفتاری و کرداری هنرمند شیعه در رابطه با "زمان و مکان" مقدس است. معماری آیینی، هنر آمیخته با فرهنگ است، معماری بومی تکایا تجلّی تاریخ، نژاد، هنر، اقلیم، مذهب شیعه، سنت، هویت و فرهنگ مردم مازندران است. واکاوی معیارهای فرهنگ و اهمیت هنر آیینی علاوه بر نمایاندن ارزش های معماری بومی تکایا، می تواند رهنمودهای طراحی جهت خلق فضایی با کیفیت بیش تر را در اختیار طراحان قرار دهد. پژوهش حاضر با بهره گیری از غنای زیست بوم و جغرافیای فرهنگی مازندران به تأثیر متقابل فرهنگ و هنر آیینی برای روایت مصائب امام حسین(ع)، اهل بیت، یارانش و مناسک عزاداری عاشورا در معماری تکایا پرداخته است. این پژوهش از نوع کیفی است که با روش تاریخی-تفسیری انجام شده و به صورت اسنادی و میدانی به جمع آوری اطلاعات پرداخته و در تحلیل داده ها از روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی بهره برده است. جامعه آماری، پژوهش تعداد 9 تکیه از شهرستان آمل می باشند. نتایج پژوهش گویای آن است که معیارهای فرهنگ (ساختار قدرت، جایگاه اجتماعی، ساختار خویشاوندی، وقف، نذر، سن و جنسیت کاربرفضا) و آیین های بومی مردم مازندران (دیوان، شالیزار، زن شاهی، برف چال واوارون، شیلان) و هنر آیینی که شامل نقاشی آیینی (نگاره های سقانفار)، معماری آیینی(تکایا) و  نمایش آیینی (تعزیه) تأثیر متقابلی در احیاء، ماندگاری، سازگاری و ارتقاء همدیگر داشته اند. فرهنگ تأثیر به سزایی در معماری داشته و متقابلاً معماری نیز یکی از عواملی تأثیرگذار بر فرهنگ بوده است. اهداف پژوهش: 1.بازشناسی هنر آیینی و معیارهای فرهنگ در معماری بومی تکایای مازندران. 2.بررسی تأثیر فرهنگ و هنر آیینی در چیدمان عناصر معماری آیینی تکایا. سوالات پژوهش: 1.معیارهای موثر فرهنگ بر معماری تکایای مازندران کدام اند؟ 2.چه رابطه ای میان فرهنگ و معماری آیینی، نمایش آیینی و نقاشی آیینی وجود دارد؟

یکی از شبهات موجود در مسیر انقلاب های عصر حاضر و به طور کلی تر، قیام های قبل از ظهور، وجود روایات نافی قیام ها است. این روایات از ابعاد مختلفی، بررسی و تحلیل شده اند؛ ولی به نظر می رسد برای روشن شدن فضای صدور روایات، باید از منظر تاریخی نیز تحلیل شوند. یکی از مسائلی که در تحلیل تاریخی این روایات لازم است مدنظر قرار بگیرد شناخت روحیات، ویژگی ها و گرایش های فکری و سیاسی راویان یا مخاطبان احادیث نافی قیام است که نوشتار حاضر درصدد تبیین آن است. به نظر می رسد داشتن روحیه افراطی در مواجهه با قیام های آن زمان، تبلیغ گسترده مدعیان مهدویت و امامت، مانند نفس زکیه و تأثیرپذیرفتن برخی شیعیان، وکالت برخی راویان و اتهام به جاسوسی و همکاری با قیام های زمان، از مسائلی است که برخی راویان به آن، مبتلا بودند و امامان؟عهم؟ می کوشیدند افراد را به حد تعادل برسانند. در مقاله حاضر، منظور از روحیه انقلابی که درمورد برخی راویان به کاربرده ایم، انقلابی افراطی است. این پژوهش به بررسی و تحلیل شخصیت شناسی تعدادی از راویان نافی قیام، به روش کتابخانه ای و با رویکردی توصیفی–تحلیلی می پردازد.