اعظم بهلول

معماری دوره ایلخانی دارای آثاری باشکوه مزین به انواع تزیینات معماری است. مسجد – مدرسه امامیه اصفهان از جمله بناهای این دوره است که از نظر ساختار و تزیینات معماری حائز اهمیت است. شاخص ترین آرایه های معماری به کاررفته در این بنا، تزیینات کاشی کاری و کتیبه نگاری های زیبای آن است. بنابراین هدف از پژوهش حاضر بازشناسی مختصر مسجد–مدرسه امامیه و طبقه بندی و گونه شناسی ساختار ظاهری و مضامین تزیینات کاشی کاری بنای مذکور هست. پرسش اصلی این است که: بر اساس معیارهای ترسیم شده در پژوهش، تزیینات کاشی کاری مدرسه امامیه از منظر ساختار و مضامین دربرگیرنده چه گونه هایی است و ویژگی های شاخص آن ها چه می باشد؟ روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و تحلیل یافته ها، کیفی است. نتایج حاصل از بررسی ها مؤید آن است که تزیینات کاشی کاری مسجد- مدرسه امامیه با استفاده از انواع تکنیک های کاشی معرق، معقلی و هفت رنگ اجرا شده اند و از نظر نقش شامل نقوش هندسی، گردان(ختایی و اسلیمی) و کتیبه ها می شوند؛ این کتیبه ها مزین به خطوط ثلث، کوفی تزیینی و کوفی بنایی و شامل مضامین قرآنی، احادیث، اسماء و صفات الهی و اسامی خلفای اهل تسنن و ائمه اطهار است.

قالی بافی هنری صنعتی است که در آغاز با نیاز مادی انسان به زیرانداز پدیدار شد و بعدها با حس زیبایی شناسی درآمیخت و به اوج رسید. در این سیر تحول از آغاز پیدایش تا رسیدن به کمال، ایران کشوری پیشتاز بوده است. ویژگی های فرش ایرانی موجب شد تا این طیف از دست بافته ها به عنوان نماد و شناسنامه هنری ایران در سطح جهان نیز شناخته شوند. گوناگونی در طرح ها و نقش های قالی ایران به پهنای این کشور هنرپرور است. استان چهارمحال و بختیاری نیز از این قاعده مستثنی نیست و یکی از مناطقی است که به علت برخورداری از شرایط جغرافیایی خاص، از شرایط مساعدی برای تولید فرش برخوردار بوده است. طرح و نقش قالی های استان چهارمحال و بختیاری بسیار متنوع بوده و بخشی از آن ها را نقوش هندسی به خود اختصاص می دهند. دسته ای از قالی هایی که نقش هندسی دارند در منطقه باباحیدر بافته می شوند. برخلاف تنوع فراوان طرح و نقشِ این دسته از قالی ها، کمتر پژوهشی در زمینه معرفی و بررسی آ نها صورت گرفته است. بر این اساس، نگارندگان این مقاله بر آن شدند که برای ثبت و ضبط طرح و نقش قالی های مذکور، نمونه های موجود را یافته، از آن ها عکس برداری کنند و با ارائه خطی نقوش آن ها، توضیحات لازم را ارائه دهند. هدف از انتخاب این موضوع، شناسایی و بررسی طرح و نقش قالی های ترنج دار هندسی ای است که امروزه در استان چهارمحال و بختیاری کمتر بافته می شوند تا این گونه بتوان گامی برای جلوگیری از روند فراموشی تدریجی آن ها برداشت و زمینه ای برای تهیه گنجینه ای تصویری از قالی های مناطقی که کمتر بدان ها توجه شده است، فراهم کرد تا موجبات حفاظت و حراست از خرده فرهنگ ها و به دنبال آن فرهنگ ملی ایجاد شود.

با نگاهی به آداب و رسوم رایج در ایران، می توان دریافت که سوگواری همراه با مراسم عزاداری، همواره در کنار جشن ها و سرور ایرانیان بوده و نزد آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. این آیین که ریشه در سنن کهن این سرزمین دارد، در متون متعددی، موضوع حکایات و روایات قرار گرفته است. شاهنامه فردوسی، از جمله متونی است که روایات سوگ در آن بیان شده و در برخی از نسخ مصور آن، نگاره هایی با همین مضمون مصور شده اند. بنابراین، هدف از این پژوهش، دست یابی و مطابقت شیوه تصویرگری مجالس سوگ در نگاره های منتخب شاهنامه دموت و شاهنامه بایسنقری در دوره ایلخانی و تیموری است و با توجه به این پرسش که؛ بر اساس شیوه تصویرگری نگاره های مرتبط با آیین سوگواری، چه تفاوت و شباهت هایی بین مراسم سوگواری در دوره ایلخانی و دوره تیموری وجود دارند؟ در آن، نگاره های منتخب شاهنامه دموت و شاهنامه بایسنقری از لحاظ ترکیب بندی، شخصیت پردازی و تنالیته های رنگی، مورد تحلیل قرار گرفته اند. این پژوهش، به شیوه تحلیلی- توصیفی بر پایه تطبیق داده ها انجام گرفته است و نتایج به دست آمده از آن، نشانگر این هستند که آیین سوگواری در نگاره های منتخب از شاهنامه دموت و بایسنقری، در فضایی کاملاً متفاوت تصویر شده است؛ زیرا در دوره ایلخانی و تیموری، در بیان موضوع سوگ، از شیوه های متفاوتی استفاده شده که ریشه در فرهنگ و عقاید حاکم بر هر دوره دارند. بنابراین، در نگاره های منتخب از شاهنامه دموت و بایسنقری، تنها در موضوع سوگ، وجه اشتراک وجود داشته و در مواردی مانند ترکیب بندی، رنگ گذاری و حالات چهره و حرکات سوگواران، شباهت و اشتراکی در آنها دیده نمی شود.