رحیمه شمشیری

محمدبن حسن طوسی مشهور به شیخ طوسی(م.460ق.) و احمدبن علی نجاشی(م450ق.) دو تن از عالمان سرشناس رجالی نزد شیعه، و هر یک دارای اثر یا آثاری چند در علم رجال هستند. کتاب الرجال و الفهرست اثر شیخ طوسی و فهرست اسماء مصنفی الشیعه اثر نجاشی هر سه در زمره کتابهای اصلی رجالی شیعه قرار گرفته اند. در این نوشتار برآنیم تا مزایای فهرست نجاشی بر فهرست و رجال شیخ طوسی را از منظرهای گوناگون بررسی نماییم و ارتباط یا عدم ارتباط فهرست نجاشی با فهرست و رجال شیخ و بالعکس را مورد ارزیابی قرار دهیم.

یکی ازاصول چهارگانه رجالی شیعه الفهرست اثر ابوجعفرمحمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی معروف به شیخ الطایفه است.این کتاب چنان که از نام آن پیداست نوشته شد تا بیانگر اسامی آثار و تالیفات شیعه باشد؛ اما از آن جا که در جنب اطلاعات کتاب شناسی، فواید رجالی گوناگونی در آن دیده می شود، ازسوی دانشمندان مسلمان به عنوان یکی از چهار کتاب اصلی رجال شناخته گردیده است. اما در این مقاله به کتاب «الفهرست» شیخ صرفـاً به عنوان فهرست اصول و مصنفات نگریسته و سعی کرده ایم روش شیخ طوسی را در بیان اطلاعات عمومی پیرامون نویسندگان ومولَفات آنان وچگونگی ارائه آن به دست آوریم.

در برخی منابع روایی شیعه و سنی روایتی با صیغه های متعدد و اسانید متفاوت نقل شده که مهم ترین نقل آن عبارت «لَا تَصْلُحُ الصَّنِیعَةُ إِلَّا عِنْدَ ذِی حَسَبٍ أَوْ دِینٍ» است. ظاهر این روایت، گستره احسان را به یکی از دو قید نسب والا {اصالت خانوادگی} یا دینداری{اصالت دینی} محدود و مشروط کرده است. این در حالی است که در قرآن کریم و روایات معصومان(ع)، نیکی و احسان به عنوان یک اصل انسانی مشتمل بر نوع انسان با هر کیش و آیین، بلکه فراتر از آن و نسبت به هر جانداری مطلوب است. به نظر می رسد این روایت در صدد نفی مطلق احسان از برخی افراد نیست، بلکه در صدد نفی احسان ابتدایی از ایشان است. دلیل نفی و عدم مصلحت چنین احسانی، ویژگی های غالبی شخصیتی و رفتاری انسان های غیر شریف و نجیب و بعضاً انسان های بی دین (یا بی قید و بند در امور دینی) است. یکی از بارزترین رفتارهای چنین انسان هایی، ناسپاسی و کفران نعمت است.

نظریه هرم نیازهای انسانی مازلو یکی از نظریات مشهور در حوزه روان شناسی انسان گرا محسوب می شود. مازلو در این نظریه، نظامی سلسله مراتبی از نیازهای انسانی را معرفی نمود که تبیین کننده معیارها و ملاک های انسان در انگیزه یابی برای کنش ورزی بر اساس نیازهای درونی او بود. این نظریه به همراه اضافات و نسخه های جایگزین آن، در تحقیقات مختلفی توسط اندیشمندان اسلامی به بوته نقد و تطبیق با آموزه های قرآنی گذاشته شده است. مهم ترین اشکال این پژوهش های تطبیقی، فقدان ملاک و معیار مشخص برای گزینش و تطبیق آیات با مفاد نظریه مازلو است. دراین تحقیق، آیاتی که در آن جزاهای اخروی (بهشتی و جهنمی) توصیف شده اند، با توجه به بعد انگیزشی آنها، به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب و ارتباط بین هر یک از جزاها با نیازهای انسانی با روش تحلیل محتوا مشخص شده است. سپس بر اساس تعداد و گستره یادکرد هر یک از جزاها و میزان تأمین یا تهدید هر یک از نیازها، نظامی سلسله مراتبی از نیازهای انسانی معرفی شده است. عنایت جدی به تفاوت نیازهای تأمین شده در جزاهای بهشتی با نیازهای تهدیدشده در جزاهای جهنمی و در پی آن، جداسازی و تفکیک سلسله مراتب نیازها در سیر صعودی و سیر نزولی، مهم ترین دستاورد این تحقیق محسوب می شود.

یونس بن ظَبیان یکی از راویان شیعی متهم به غلوّ در عصر امام صادق (ع) بوده است که در منابع روایی شیعه، نوعاً راوی روایاتی در زمینه عقاید و اخلاق است. رجالیان پیشین او را به سبب غلو، کذب و وضع حدیث تضعیف کرده اند و متأخران نیز این تضعیف را پذیرفته اند. درباره این راوی گزارش های متعارض مدح و ذم نقل شده است. در این مقاله به منظور دریافت اسباب و زمینه های صدور حکم رجالی تضعیف یونس بن ظبیان، روایات مدح و ذم او و نیز مرویات وی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتیجه این تحلیل ها ضعف و ناکافی بودن دلالت روایات مدح و نیز صحت و تصریح یکی از مهم ترین روایات مذمت یونس بن ظبیان است. همچنین منشاء اتفاق نظر متقدمان رجالی بر تضعیف یونس بن ظبیان رفتار احتیاط آمیز راویان امام رضا (ع) در مواجهه با روایات یونس بن ظبیان بوده است. عیّاشی، کشّی، ابن غضائری و نجاشی هر یک به پیروی از مشایخ رجالی خود، بر تضعیف یونس بن ظبیان و بی اعتباری روایاتش، حکم داده اند.

ترجمه های قرآن کریم یکی از مهم ترین منابع شکل دهنده به ذهنیت مخاطبان غیر عرب زبان قرآن درباره مفاهیم این کتاب آسمانی هستند. واژه «عذاب» یکی از واژگان پرکابرد قرآن کریم است که در ساخت طرح واره قرآنی نسبت به معاد و زندگی در سرای آخرت نقشی کلیدی دارد. این تحقیق به بررسی این امر می پردازد که مترجمان فارسی قرآن، چه معادل هایی برای این واژه پیشنهاد داده اند. بررسی 50 ترجمه فارسی قرآن کریم در دوره های زمانی مختلف، با استفاده توأمان از روش های توصیفی- تحلیلی و روش های آماری، نشان می دهد که مترجمان فارسی زبان قرآن، اهتمام چندانی به معادل یابی برای این واژه نداشته اند و در اکثر قریب به اتفاق موارد، از خود واژه «عذاب» برای ترجمه استفاده نموده اند. البته در طول سده های میانه هجری، استفاده از خود واژه برای ترجمه به تدریج و با سرعت بسیار کم، رو به کاهش بوده که این سیر نزولی، در سده های معاصر شکسته می شود و اکثر مترجمان معاصر نیز رویه متقدمان را پیش گرفته اند. در اندک مواردی که از خود واژه برای ترجمه استفاده نشده، واژگان «مجازات، شکنجه، کیفر، عقوبت، آزار، گرفتاری، بلا و عقاب» به ترتیب کثرت استعمال، به عنوان برابرنهاد این واژه به کار رفته اند که به نظر می رسد از میان موارد فوق، واژه «کیفر» واژه مناسبی برای هم ارزی با کلمه «عذاب» در قرآن کریم باشد.

رجال کشّی یکی از کهن ترین آثار رجالی است که در ساختار خود متمایز از همه منابع رجالی امامیه است. این کتاب دارای ساختاری روایی و نظامی نسبتاً طبقاتی است. رجال کشّی از زمان تدوین تا کنون کم و بیش مورد توجه دانشیان رجال و جز آن به ویژه در حوزه تاریخ تشیع بوده است. این مقاله به اجمال سرگذشت این کتاب و نحوه تعامل رجالیان با آن در سده های گوناگون را در چهار مقطع زمانی به دست داده است و نشان داده است کتاب اختیار معرفه الرجال همواره کانون توجه رجالیان بوده است. در سده های دهم تا دوازدهم از حیث مرتب نویسی و حاشیه نویسی و در سده معاصر بیشتر از حیث محتوا مورد تحلیل و تدقیق قرار گرفته است. همچنین از حیث نقل روایات متعارض مدح و ذم رویکرد عالمان رجالی بیشتر رویکرد نقد سندی بوده است تا اینکه علامه شوشتری در این عرصه تحلیل محتوای روایات را نیز مورد توجه ویژه قرار داد.

اختیار معرفه الرجال معروف به رجال کشّی از جمله اصول رجالی متقدم امامی است که فراگیر روایات و گزارش های رجالی درباره راویان غالباً شیعی است. یکی از ویژگی های این کتاب، وجود روایات مختلف و متعارض درباره برخی از راویان است. در این مقاله بر آنیم تا به شیوه توصیفی تحلیلی، علل و عوامل وجود اختلاف در گزارش های رجال کشّی و به تبع آن، عوامل شکل گیری روایات متعارض مدح و ذم درباره برخی راویان را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. تقیه، تاریخ مندی برخی روایات، جعل و تحریف روایت، بدفهمی و سوءبرداشت سخنان و اندیشه های راوی، بدفهمی سخنان امام درباره راوی، خطای مؤلف در تشخیص روایت مربوط به راوی، اختلاف اصحاب امامان k در حوزه های مختلف علمی و اختلاف دیدگاه مشایخ رجالی در توصیف راویان از مهم ترین عوامل پیدایش بروز اختلاف در روایات و گزارش های رجال کشّی است. در این بین، عامل اصلی و مهم بسیاری از روایات متعارض رجال کشّی پدیده جعل و تحریف احادیث است.

در برخی منابع کهن روایی و تفسیری شیعه، روایاتی وجود دارد که بر پرهیز از تعلیم و اقرای سوره یوسف بر زنان دلالت دارند. این روایات علاوه بر آن که با بعد هدایت گری قرآن در تعارض هستند، در صورت عمل به مفاد آنها، نیمی از مردم جامعه اسلامی از نتایج اخلاقی حکایت بیان شده در این سوره _ که دعوت به عفت و پاکدامنی است _ محروم می گردند. در این مقاله بعد از جمع آوری مجموعه روایات موجود در منابع روایی و ارزیابی سندی آنها، تعارض شبهه حاصل شده با آیات محکم قرآن کریم و برخی روایات نمایانده شده است. صرف نظر از ضعف سندی این گونه روایات، می توان مضمون این روایات را مطابق محکمات قرآنی و نیز متون روایی به گونه ای توجیه نمود که به نتایج یاد شده منجر نگردد.