حنیف فطریانی

این مقاله، ارتباط عقل نظری در مرتبه عقل مستفاد با عقل عملی در مقام فنا را با رویکرد فلسفی و عرفانی و با استفاده از آثار ملاصدرا و شارحان او بررسی میکند. از دیدگاه ملاصدرا، کمال نهایی در عقل نظری، اتحاد نفس با عقل فعال در مرتبه عقل مستفاد است که در این مرتبه، جوهر نفس بر اثر حرکت جوهری، تبدیل به جوهر عقلی شده و قدرت مشاهده عالم عقول را دارد. ملاصدرا غایت کمال عقل عملی را رسیدن به مقام فنای فیالله میداند که سالک، هیچ چیز غیر از ذات خدا را نمیبیند. نفس به اعتبار عقل عملی، قبل از رسیدن به مقام فنا، دارای مرتبه روح است که در این مرتبه، سالک بعد از طی مرتبه قلب، به عالم جبروت وارد شده و موجودات عقلانی آن عالم را میبیند. بنابراین، نفس به مرتبهای میرسد که به اعتبار عقل نظری، عقل مستفاد میگوید و به اعتبار عقل عملی، مقام روح را تعبیر میکند. روشن است که مقام فنای فیالله بالاتر از مقام عقل مستفاد است. کمال عقل نظری در مرتبه عقل مستفاد و کمال عقل عملی در مقام فنای فیالله از سنخ علم و معرفت است و هر دوی آنها، از نوع علم خصوری است. تقاوت آن دو در این است که درک حضوری نفس در مقام فنای فیالله شدیدتر از درک نفس در مرتبه عقل مستفاد است. اتصاف به صفات و اخلاق الهی، در واقع مرحله پس از فناست، اما بخاطر تلازم میان فنا و بقا، میتوان آن را کمال نهایی برای عقل نظری و عملی در نظر گرفت.    

تحقیق حاضر با موضوع «کمال انسان در حوزه عقل نظری و عقل عملی از دیدگاه مکتب صدرایی»، به بررسی کمال انسان بما هو انسان و چگونگی وصول به آن با استفاده از آثار ملاصدرا و شاگردان مکتب او تدوین شده است. ملاصدرا کمال انسان را در دو بعد معرفتی و عملی دانسته است. کمال انسان در بعد معرفتی، کسب حقایق و معارف حقیقی است که بالاترین درجه آن معرفت به خداوند و فنا در شهود ذات اوست. و کمال در بعد عملی، تطهیر ظاهر و باطن است که حاصل آن قرب و فنا در صفات و افعال خداست؛ به گونهای که انسان متصف به صفات و متخلق با اخلاق الهی شده است. و از مهمترین عوامل برای رسیدن به کمال عبارت است از تفکر و شناخت سلوک علمی، جهاد نفس و ریاضت شرعی، اخلاص و عشق الهی.

اجماع یکی از دلایل شرعی مهم در دین اسلام می باشد. اما بین فریقین در معتبر بودن آن اختلاف نظر دارد. با توجه به اهمیت اجماع و اختلاف نظر فریقین، این نوشتار با شیوه توصیفی- تحلیلی، ابتدا به دیدگاه اهل سنت نسبت به حجیت اجماع، سپس به بیان دلیل اجماع صحابه بر حقانیت خلافت ابو بکر از دیدگاه عالم برجسته و مرجع کلامی اهل سنت، یعنی قاضی ایجی در کتاب المواقف، و در پایان به نقد دلیل صاحب مواقف پرداخته است. به نظر می رسد دلیل قاضی ایجی با تکیه بر عمل صحابه، قابل نقد می باشد: اولا، اجماع بما هو اجماع اعتباری ندارد. ثانیا، با فرض اینکه آن اجماع را دارای اعتبار بدانیم با بررسی تاریخی و روایی روشن می شود که اجماع در میان صحابه بر خلافت ابو بکر صورت نگرفته است؛ لذا این دلیل نه تنها مشروعیتی ندارد بلکه از کرسی استدلال نیز ساقط است.