امیرحسین سعیدی پور

اشعار طرحی به اشعاری می گفتند که از سوی پادشاهان، صاحبان انجمن ها و محافل ادبی طرح، و از شاعران خواسته می شد تا شعری بر وزن و قافیه شعر طرح شده بسرایند. از آنجا که این موضوع با همه اهمیّتی که در بررسی سبک شعر دوره بازگشت دارد، تاکنون به صورت اخص مورد بررسی قرار نگرفته است، نگارندگان کوشیده اند تا در قالب این مقاله با روش تحلیل محتوا (رویکرد توصیفی- تحلیلی) این موضوع را توصیف، نقد و بررسی کنند. بر این اساس مشخص شده است که ساخت و پرداخت غزلهای طرحی یکی از گونه های مهم تقلید و اقتفا از سبکهای ادبی پیشینیان بوده که از اوایل دوره صفوی تا اواخر دوره قاجار رواج داشته است. قدیمی ترین نمونه ساخت غزل طرحی به دوران حکومت شاه عباس برمی گردد و ساخت این نوع شعر در دروه قاجار بویژه حکومتهای فتحعلیشاه و ناصر الدین شاه نیز رواج داشته است و در این دوره نشاط اصفهانی، صبای کاشانی، سحاب و مجمر از معروفترین گویندگان اشعار طرحی بودند؛ وانگهی از آنجا که اشعار طرحی براساس طرح مشخصی سروده می شد، عمدتاً تقلیدی، تکراری و تکلیفی بود و از همین رو فاقد خلاقیّت و نوآوری لازم، اما چون در راستای اندیشه های غالب جریان بازگشت ادبی برآمده بود، سهم بزرگی در بازگرداندن شعر به دوره های گذشته داشت.

در جهان بینی شاعران عرفان گرا و اخلاق مدار، تصویر یکی از کارآمدترین راهبردها برای بیان مفاهیم متعالی عرفانی و اخلاقی محسوب می شود.مولانا، یکی از سرشناس ترین چهره های تصویرپرداز در قلمرو ادب عرفانی در خلال بیان داستان ها و تعالیم عرفانی و پندآموز خود در مثنوی معنوی، با عملکرد هوشمندانه و هنری به کارگیری تصویر، به ملموس کردن مفاهیم برای مخاطبان خود پرداخته است. در میان اغلب سروده های او و به طور خاص در مثنوی معنوی طبیعت و پدیده های آن جایگاه ویژه ای دارند. یکی از جانورانی که مولوی در مثنوی به صورت ویژه از آن نام برده و به تصویرسازی و مضمون آفرینی پرداخته، زنبورعسل و وابسته های آن (شهد، عسل، موم و نیش) می باشد. مولوی با آگاهی از اهمیت این حشره در قرآن کریم و با تأکید بر برخی از مهم ترین جنبه های زندگی آن، به برقراری پیوند میان این جانور و برخی از ابعاد زندگی انسان ها پرداخته و از این حشره در ساخت تصویرهای حقیقی و مجازی مثنوی برای بیان مفاهیم عرفانی و اخلاقی بهره گرفته است. در این پژوهش کوشیده شده تا ضمن اشاره به تصویر ساخت های مولوی از زنبور در مثنوی، از طریق تحلیل صور خیال زنبور و بررسی آن ها در مثنوی به تحلیل معانی و مفاهیم عمیق عرفانی و اخلاقی نهفته در ورای این تصاویر پرداخته و از طریق بررسی و بسط این تصاویر به شناخت و آگاهی نسبت به این جانور و تصویرهای آن در مثنوی دست یابند.

اعتقادات و دانش عوام به مثابه پدیده ای آمیخته با اجتماع و رکنی گسستناپذیر از زندگی جمعی در تاریخ پرفراز و فرود بشریت، سهم قابل توجهی از فرهنگ هر ملت را به خود اختصاص دادهاست. در این میان باورداشت های عامه، منزلگاه آشنایی و شناسایی جنبه های مختلف فرهنگ توده مردم، محسوبمی شود. سفرنامه ها یکی از مهم ترین زمینه های تجلی این باورها هستند که بهلحاظ انعکاس دادن فرهنگ و اندیشه مردمان جوامع مختلف، از غنی ترین منابع برای بررسی فرهنگ و پنداشت های عامه به شمار می روند. در همین راستا سفرنامه ناصرخسرو به دلیل دقت علمی، ژرف بینی و توانمندی های زبانی نگارنده از جایگاه خاصی برخوردار است. در این پژوهش که با رویکرد تحلیلی توصیفی و با استفاده از روش کتابخانه ای انجام شده، انواع باورهای عامه در سفرنامه ناصرخسرو بر اساس دسته بندی جدیدی مورد بررسی قرار گرفتهاست. در این دسته بندی باورهای عامه در شش دسته دینی، تاریخی، افسانه ای - اسطوره ای، غرایب، تابو و خرافه ها قرار گرفتهاست. نتایج پژوهش نشانمی دهد که از میان انواع عقاید عامه، باورهای دینی بیشترین میزان انعکاس را در سفرنامه ناصرخسرو دارد و بعد از آن باورهای عامه در مورد غرایب بازتاب بیشتری از دیگر باورها دارد. از میان انواع باورهای عامه کمترین بسامد بازتاب به باورهای خرافی اختصاص دارد. این نتایج همچنین نشان دهنده غلبه جنبه های عقلانی و دینی شخصیت این حکیم متاله در گزارش سفرهای هفت ساله خود است.