فریبا قرایی فتح آبادی

  در سال های اخیر نقدهای بسیاری در مورد میزان عمومیت فضاهای جدید شهری و از میان رفتن و یا کاهش شایان توجه عمومیت این فضاها در مقایسه با فضاهای شهرهای سنتی، مطرح گردیده است. به نظر می رسد بیشتر تحلیل های اخیر از هنجارهای گفتمان جامعه مدنی متأثر شده اند. اما با وجود نظریه پردازی های موجود در گفتمان جامعه مدنی تحت عنوان ایده عرصه عمومی، هیچ یک از آثار موجود تا مرحله ارائه عامل های سازنده عمومیت فضاهای شهری پیش نرفته اند و اجماعی بر سر معیارهای داوری درباره عمومیت این فضاها وجود ندارد. با توجه به این شکاف نظری، طرح ریزی پژوهشی با هدف مقایسه میزان عمومیت فضاهای جدید و فضاهای سنتی شهری با رهیافت دستیابی به معیارهای ارزیابیِ عمومیت فضاها در گفتمان جامعه مدنی و بررسی قابلیت کاربست آنها برای فضاهای شهری بایسته است. مقاله پیش رو با این هدف ابتدا با شیوه تحلیلی و توصیفی به مرور ساختارمند انگاره های اندیشمندان و تجربه های پژوهشی مرتبط پرداخته است و در گام بعدی قابلیت کاربست عامل های به دست آمده را به عنوان معیارهایی برای داوری عمومیت فضاهای شهری، از طریق روش دلفی بررسی نموده است. مشخص گردید که چهار عاملِ دسترسی همگانی، انطباق پذیری، تعامل و گفتگو و مصونیت، برای قضاوت درباره عمومیت فضاهای شهری مناسب هستند. بر این پایه، با هدف پاسخ به پرسش اصلی پژوهش، میزان عمومیت فضای جدید ارگ تجریش و فضای سنتی بازار تجریش مقایسه گردیدند. نتایج نشان داد که موفقیت این دو فضا در دو عامل مصونیت و تعامل و گفتگو تفاوت معنی داری دارند. اما میزان عمومیت دو فضا تفاوت معنی داری را نشان نمی دهد.

جانمایه این مقاله دو مسأله بنیادین در تمدن اسلامی است: نخست اینکه ما در توصیف انگاره های بنیادین حوزه شهرسازی کمتر به ویژگی های سنتی خود پرداخته ایم و شناخت این انگاره ها را با توجه به این قبیل مباحث در غرب آغاز کرده ایم و دیگر اینکه، اساساً مقوله «عمومیت فضاهای شهری» در سال های اخیر به صورت روز افزون مورد توجه و محل مناقشه بوده است. بر این پایه، پژوهش حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی و مقایسه ای و با این پرسش اصلی انجام شده است که عامل های اصلی سازنده عمومیت فضاها در شهرهای ایرانی اسلامی و شهرهای غربی کدامند و چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که مهم ترین عامل های سازنده عمومیت فضاهای شهری، گرچه در چند دهه اخیر مبتنی بر ویژگی های جوامع غربی و در فرهنگ غربی شکل گرفته، از سده ها پیش در شهرهای سنتی ایرانی اسلامی با جزئیات بیشتری بر آن تأکید و اجرا می شده است.