صدیقه رمضانخانی

زبان یزدی یکی از شاخص ترین گویش های مرکزی ایران به شمار می رود که به دلیل شرایط اقلیمی و فرهنگی ویژه اش کمتر دچار دگرگونی شده است و هنوز نشانه های کهنگی و دیرینگی زبانی در آن وجود دارد. در این پژوهش به شیوه ی توصیفی، تحلیلی و اسنادی و تعلیلی بر مبنای تطبیقی- موضوعی استفاده شده است. بنابراین ابتدا به موقعیت مکانی و شرایط اقلیمی، جایگاه و اصلی ترین ویژگی های ساختار آوایی و دستوری زبان یزدی توجه شده است. بعد از این به مهم ترین واژگان زبان یادشده در موضوعات مختلفی همچون: اصطلاحات رایج، ابزارها، اسامی گیاهان و جانوران و غیره طبقه بندی و سپس دگرگونی های آوایی و معنایی و ریشه شناسی آن ها در مقایسه با زبان های ایران باستان و فارسی میانه بررسی شده است. پیشینه ی بسیاری از واژگان یزدی، مانند: آسر (ssarā):آستر، اسخ (issax):اِستخر، اُسا(ossa):استاد، اَیاره(ayāræ) آکله(kelæā): جذام، اِسبُل(esbol): طحال و غیره را می توان تا دوران هند و ایرانی و حتی دوران هند و اروپایی پی گیری کرد. کلیدواژه ها: زبان یزدی، کهنگی های زبانی، ریشه شناختی، فرآیند واجی.

زبان یزدی از کهن ترین زبان های مرکزی ایران به شمار می رود که هر چند در مقایسه با گویش معیار فارسی بیشتر به لحاظ ویژگی های آوایی و واژگان بومی و تاریخی متفاوت است؛ در برخی موارد از مختصات دستوری نیز برخوردار است. در این جستار به شیوه توصیفی، استشهادی و استنادی به بررسی اصلی ترین فرایندهای واجی و انواع تکواژهای تصریفی و وندهای اشتقاقی زبان یزدی پرداخته می شود. در زبان یزدی، بیشتر انواع فرایندهای واجی، شامل: همگونی، ناهمگونی، خیشوم شدگی، کشش واکه، مرکب شدگی واکه، حذف، قلب، ابدال کم و بیش به کار می رود؛                  امّا فرایندهای حذف همخوان و انواع همگونی از پربسامدترین فرایندها هستند. در کاربرد انواع تکواژ تصریفی و اشتقاقی به جز تفاوت آوایی و نیز چند مورد تکواژ ویژه، بیشتر همانند فارسی معیار است. گونه منفی ساز /nɛ-/ به دو شکل /næ-/ و /nɛ-/ به کار می رود. برخی حروف اضافه عمدتاً در این گویش به کار می روند؛ مانند: تو /tu/ «در؛ داخل/ گَل /gæl/ «بر، به»/ وج /væǰ/ «به جایِ، در عوضِ» و ... حرف ربط خُ /xo/ «که» برای تأکید.

ضرب المثل ها بُعد مهمّ ادبیّات شفاهی هر ملّتی به شمار می آیند. میزان ذوق و قریحه هر جامعه ای را می توان با نگاهی به تعبیرها، کنایه ها و امثال رایج در میان آنها شناخت. مَثَل ها اغلب در قالب طنز و نقدی ظریف و زیرکانه برای درک بهتر اوضاع یا تحذیر و ترغیب افراد به کار می روند و خود به عنوان انعکاس دهنده اندیشه و تجارب پیشینیان در شناسایی هرچه بیشتر جوامع و سیر تحوّل تاریخ فرهنگی ملّت ها راهگشا هستند. در این گفتار، پس از گزینش ضرب المثل هایی که به آرایه کنایه آراسته بودند، نوع کنایه از نظر قریب و بعید بودن معنای ثانوی، همچنین مکنّی عنه و وضوح و خفای واسطه های کنایه مورد بررسی قرار گرفت؛ پس از بسامدگیری مشخّص شد بیش از 40درصد کنایه ها از نظر وضوح واسطه ها ذیل رمز قرار می گیرند. این نتیجه دشواری فهم و وسعت واژگان در لهجه یزدی را معلوم می سازد