هاله بادینده

واکاوی عناصر فرهنگی از رهگذر تدقیق در رمزگان نشانه ای و هنجارهای اجتماعی، غایتی است که در رویکرد نشانه شناسی اجتماعی دنبال می شود. رمزگان نشانه ای بیانگر میزان پایبندی افراد به طبقات خاص اجتماع است و همین امر موجب می شود تا افراد در صورت تطابق یا عدم تطابق با هنجارهای اجتماع، احساس امنیت یا ناامنی نمایند و در صورت احساس ناامنی، طیف متنوعی از عکس العمل ها همچون خاموشی، بیش تصحیحی، تلافی و سردرگمی را بروز دهند. این جستار با شیوه توصیفی- تحلیلی در آیات مرتبط با دعوت موسی(ع)، ضمن بررسی هنجارهای جامعه آن روز به مطالعه عکس العمل های فرعون و بنی اسرائیل در مقابل دعوت رسول الهی می پردازد تا بدین وسیله از یک سو با پیاده سازی آن در متن مقدس در راه توسعه این الگو قدم بردارد و از سوی دیگر از منظری نو به بررسی ظرفیت شگرف متون قصص قرآنی در فرآیند معنا سازی بپردازد و افق نوینی در تحلیل قصص قرآنی بگشاید. یافته ها بیانگر آن است که می توان در زمان احساس ناامنی قبل از بروز هر گونه عکس العملی، موقعیتی با نام «پیشاناامنی نشانه ای» را مفروض دانست، نیز سطوح قدرت در زمان دعوت موسی(ع) ثابت نبوده و با تغییر و تحول معناداری از فرعون به موسی(ع) انتقال یافته است. در این راستا مواجهه فرعون با هنجارهای متضادی که حضرت موسی(ع) در فراز و نشیب دعوت الهی خویش در جامعه اشاعه داده بود، در قالب عکس العمل های تلافی جویانه متعدد ظهور داشته است. بنی اسرائیل نیز در مقابل دعوت توحیدی موسی(ع) گونه های مختلف عکس العمل همچون خاموشی وسردرگمی را از خود بروز دادند و در این میان عده کمی ایمان آوردند.

قرآن کریم متنی است سرشار از نشانه ها و معانی که همواره زمینه را برای به کارگیری روش ها و رویکردهای متنوع مطالعه و تحلیل متن فراهم می سازد. مقاله حاضر بر رویکرد «نشانه شناسی گفتمان» در مکتب نشانه شناسی پاریس، تکیه دارد. رویکردی که به تجزیه و تحلیل سازوکار ساخت معنا در فرآیند تولید متن می پردازد. این نوشتار بر آن است تا با تحلیل ساخت های متنی ظن در قرآن کریم و نیز با به کار گیری الگوی «مربع نشانه شناختی» و مشخصاً با الهام از «مربع حقیقت نمایی»، فرآیند شکل گیری دلالت ظنّ را در گفتمان قرآنی تبیین کند. مطالعه چهار گونه ظن در پیکره قرآن کریم نشان می دهد که بر اساس مربع حقیقت نمایی ظن و علم، انسان در مواجهه با امور مختلف مادی و غیرمادی دچار یکی از چهار حالت توهم ادراکی، صدق، کذب و راز می شود و در این میان ایمان و انکار فاعل شناسا در امور غیرمادی همچون رسالت انبیاء، خداوند و صفات او و نیز برپایی رستاخیز، نقش مهمی در سازوکار ساخت معنای ظن ایفا می کند.

محمد شحرور به عنوان یکی از فعالان گفتمان قرآن بسندگی معاصر، درصدد تضییق مح دوده سن ت نب وی در س احت دین داری اس ت. روزآم دس ازی دی ن با پی راستن آن از آموزه های اجتماعی سنت نبوی، آرمان مدافعان این جریان به شمار می آید. این جستار، با روش توصیفی- تحلیلی، این رویکرد نواندیشی دینی را به بوته نقد می گذارد. محمد شحرور از رهگذر جدا انگاری مفهوم «رسول» و« نبی»، القای عدم اصالت سنت نبوی و همچنین اعلام همگونی سنت نبوی با سنت های انسانی، بر ضرورت خوانش تاریخ مند سنت تأکید می کند. وی مانایی و کارآمدی آموزه های سنت نبوی را مخدوش اعلام می کند. از جمله ته افت های ای ن روی کرد با اندیش ه های ام امیه م ی توان به ناس ازگاری با ماهیت سنت، ناسازگاری با ماهیت عصمت و مغالطه تاریخ مندی سنت اشاره نمود. غالب متکلمان امامیه با تأکید بر جایگاه نبی در اخبار بی واسطه از خدا و ساماندهی حیات معنوی و اجتماعی مردم و همچنین برخورداری ایشان از کمال معرفت یقینی و مصونیت از گناه و خطا در عرصه اعمال شخصی و اجتماعی، تبعیت مطلق از نبی را ضروری می دانند. از این منظر سنت تشریعی نبوی کاشف از حکم الهی است و حجیت فراگیر سنت افاده می شود.

تعدّ مفرده «الظنّ» ضمن مجموعه الأضداد؛ إذ تتضمّن المعنیین المتضادّین؛ الشکّ والعلم أو الیقین. وقد اعتمدت الکاتبه فی هذا المقال المنهج الوصفی التحلیلی، واستندت علی المعاجم اللغویه، وأشعار العرب، وأمثالهم، وکتب علوم القرآن والتفاسیر، لرسم صوره واضحه عن معانی الظنّ وعلاقتها ببعض، من خلال عرض المفرده علی بوتقه الدراسات الفنومنولوجیه أولاً، ثمّ تبیین آلیه إنتاج معانیها المختلفه التی تأتی معنیاها المتضادّان من ضمنها، فی مبادره لم یسبق لها مثیل. أثبتت البحوث للظنّ سته معان مختلفه وهی الشکّ، والوهم، والیقین، والتهمه، والکذب، والأمل. یبدو من المعانی التی ذکرها المفسرون وأصحاب المعاجم لمفرده الظنّ، أنهم نظروا إلی هذه المعانی کأجزاء منفصله مفکّکه غیر مترابطه، ولذلک رفض بعض الباحثین بعض هذه المعانی، کما قبلوا بعضها الآخر؛ بعدما فشلوا فی الربط بین هذه المعانی بعضها ببعض.