یونس صادقی

طریقت قتالی توسط «شاه سیف الله قتال» (578-674 ه.) از عرفای قرن هفتم ه.ق پایه گذاری شده است. همزمان با هجوم هولاکو به بغداد، شاه سیف الله قتال و همراهانش از طریق بصره وارد سواحل خلیج فارس شدند.شاه سیف الله قتال به دلیل امنیت مسیر تجاری کیش، در نواحی پس کرانه ای آن یعنی در عمادده استقرار یافت و توانست از اتابکان فارس معافیت مالیاتی و با حاکمان لار رابطه محکم ایجاد کند.میراث فکری و فرهنگی این طریقت، به صورت تذکره های منظوم تحفه القلوب (اثر سید ابراهیم سید خلیل) و منثور تحفه الراغبین (سیدعلی بن سید حمدی)، در منطقه جنوب فارس و هرمزگان موجود است. از آن جا که این منابع، تا کنون به طور کامل معرفی نشده اند، این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی - تحلیلی، وجوه تاریخی– فرهنگی این طریقت را، با تأکید بر نسخه های خطی نویافته، به عنوان یک مسئله تاریخی، مورد پرسش قرار دهد. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد این طریقت، از طریق امنیت نواحی خلیج فارس بعد از هجوم مغولان توانست جایگاه فکری - فرهنگی مهم به دست آورد

طریقت دانیالیه به رهبری شیخ دانیال از مهم ترین طریقت های تصوف در نواحی گرمسیرات فارس است. این طریقت متأثر از اندیشه های شیخ ابواسحاق کازرونی (352-426ق)، مؤسس طریقت «کازرونیه»، در قرن هفتم هجری تأسیس شد. کانون آن خنج، به عنوان یکی از ایستگاه های کاروانی شیراز به سمت لار و هرموز، شاهد شکل گیری کانون های فکری گوناگون بوده است. با همه اهمیتی که طریقت دانیالیه دارد، تاکنون درباره شخصیت بنیانگذار آن و کم و کیف این طریقت تحقیقی مستقل انجام نشده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که رابطه طریقت دانیالیه، به عنوان فرقه ای صوفیانه، با تحولات اجتماعی سیاسی گرمسیرات فارس در قرون میانه چگونه بوده است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد طریقت دانیالیه از طریق ایجاد خانقاه و مساجد در گسترش شهرنشینی خنج نقشی مستقیم و مستمر داشت. به علاوه، دراویش دانیالی، در دربار ملوک هرموز، نقشی فعال در منازعه با ملوک کیش ایفا کردند و همچنین از طریق ارتباط با دیگر طریقت ها، از جمله «قتالی» و «شمسیه»، شبکه روابط فکری خود را در نواحی پس کرانه ای خلیج فارس توسعه دادند.  

«شمسیه» از جمله طریقت های گرمسیری فارس بین سده هشتم تا دهم هجری است. مؤسس این طریقت، شیخ محمدابونجم (786-704ق.) است. گسترش طریقت شمسیه در مسیرهای تجاری خُنج به سمت لار و هرمز، با حمایت حاکم لار «امیر سیف الدین نصرت لاری» و «شاه زین العابدین» حاکم شیراز عصر آل مظفر موجب رونق آن در بخش های مهمی از گرمسیرات فارس شد. با همه اهمیتی که این طریقت در سده های هشتم و نهم هجری در گرمسیرات فارس داشته، امّا تاکنون تحقیقی مستقل درباره شخصیت بنیان گذار و مراجع مطالعاتی پیرامون این طریقت انجام نپذیرفته است. میراث فکری و فرهنگی این طریقت، به صورت تذکره های منثور و منظوم، در جنوب فارس موجود است. این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی - تحلیلی، موضوع زندگانی و آثار پایه گذار طریقت شمسیه و کارکردهای سیاسی– فرهنگی این طریقت را، با تأکید بر نسخه های خطی نویافته، به عنوان یک مسئله تاریخی، مورد پرسش قرار دهد. یافته های پژوهش، نشان می دهد که رهبر طریقت، از طریق رابطه با حاکمان آل مظفر و لار، در کنش های سیاسی گرمسیرات فارس، نقش مستقیم داشته و با ایجاد خانقاه و مساجد، باعث تفوق فرهنگی - اجتماعی شده بود.

جنگ جهانی دوم که در پی یک سلسله مناقشات سیاسی در سال 1939 م/1318ش آغاز شد، پیامدهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی متعددی در ایران داشت. حضور نظامی متفقین در ایران در خلال سال های 1324-1320، همواره مورد توجه بسیاری از مورخان بوده است. دولت های فروغی، قوام، سهیلی، بیات، صدر الا شرف و حکیمی در این مقطع زمانی روی کار آمدند. فروغی به عنوان نخستین نخست وزیر پس از برکناری رضاشاه، نقش تعیین کننده ای در آرامش بخشیدن به اوضاع ایفا کرد. دوران نخست وزیری قوام، به بحرانهای اقتصادی ناشی از حضور متفقین در ایران و تبعات ناشی از جنگ جهانی دوم در ایران سپری شد. دوره سهیلی با کنفرانس متفقین در ایران همراه بود که به کنفرانس تهران مشهور گردید. به طور کلی ویژگی اصلی سال1320-1324 و دغدغه اصلی دولتهای ایران طی آن دوران درگیری با تبعات ناشی از حضور متفقین در ایران و مسائل مربوط به پس از جنگ در حوزه ملی و بین المللی بود. مقاله حاضر در صدد است تا با روش تاریخی و با استفاده از کتاب ها، اسناد و مدارک به بررسی وضعیت ایران در جریان اشغال متفقین پرداخته و تأثیر حضور متفقین به خصوص انگلیس در روند سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران را به بحث بگذارد. در این مقاله این پیش فرض مطرح است که رویکرد دولت نسبت به اشغال ایران در خیلی از موارد انفعالی و ناشی از قبول خواسته های متفقین بود. بنابراین موضع انفعالی دولت در سیاست خارجی و عدم ثبات سیاسی در مسایل داخلی باعث فشار اقتصادی بر مردم و بحران های اجتماعی گردید.

شکل گیری حکومت های متقارن در شرق ایران از داستان ها و رموز شیرین تاریخ قرون آغازین ایران اسلامی است، امری که فهم و درک آن علت اصلی نگارش این مقاله شده است. حملات گسترده اعراب غازی و ماجراجو، زمینه های برتری سیاسی خلفای اسلام بر امپراطوری باستانی ایران را فراهم آورد. فارغ از چگونگی این رویداد، ایران که خود پایه گذار بزرگترین امپراطوریهای باستانی بوده، به تحت سلطه و انقیاد خلافت بزرگ اسلامی در آمد. این امرسبب ساز ارتباط، دادو ستد و تعاملات گسترده میان ایران و جهان اسلام شد. در قرون نخستین شاهد گسترش روبه تزاید خلافت جدید هستیم. ایران نیز ازاین قاعده مستثنی نبود، زیرا مشترک در سرنوشتی شد که تاریخ و یا تقدیر برای آن رقم زده بود. اما گسترش امپراطوری با افزایش تعارضات و ایجاد فضای تنفس برای ملل مفتوحه همراه بود. هرچه از عمر حکومت اسلامی و گستره آن می گذشت، حکومتهای محلی ایرانی فرصتی برای ابراز وجود و تبیین دوباره فرهنگ و هویت خویش می یافتند. یکی از مهم ترین مراکز و حوزه های تجلی این اندیشه استقرار حکومتهای متقارن در شرق ایران است. پژوهش کنونی در پی آن است که به این پرسش پاسخ دهد که: چرا این حکومت های متقارن عموماً در شرق ایران شکل گرفتند؟ انجام تحقیق مذکور مشخص نمود که شکل گیری حوزه شرق به دلیل مهاجرت نخبگان به شرق ایران و دور بودن موقعیت جغرافیایی آن از مرکز خلافت اسلامی بوده است.