یونس عزیزیان

در مقاله ی حاضر به بررسی فرایند کوتاه شدگی واکه ای در زبان فارسی پرداخته ایم. در مراحل پژوهش، نخست با بررسی کامل فرهنگ یک جلدی معین و بیش از یک صد هزار بیت شعر از دیوان شاعران بزرگ پارسی سرا، واژه هایی را که دست خوش فرایند کوتاه شدگی واکه ای قرار گرفته بودند، به عنوان داده های تحقیق، گردآوری نمودیم. سپس، با تحلیل داده ها، قواعد واجی ناظر بر کوتاه شدن هر یک از سه واکه ی کشیده ی \A, i, u\ به واکه های کوتاه متناظر آن ها؛ یعنی [a, e, o] در ساختمان واژه های زبان فارسی را ارائه و حوزه ی عملکرد و بسامد رخداد هریک را مشخص کردیم. در ادامه، ضمن شناسایی همخوان هایی که بافت آوایی لازم برای کوتاه شدن هریک از واکه های کشیده را فراهم می نمودند، دریافتیم که کوتاه شدن واکه به نوع همخوان پس از واکه بستگی ندارد، بلکه آنچه بیش از هر چیز تعیین کننده است، وزن هجا و تعداد موراهای موجود در میانه ی آن است. به طورکلی، نتایج این پژوهش نشان داد که در زبان فارسی هجای متوسط دو مورایی هجای بهینه است و این زبان تمایل دارد که با به کارگیری انواع فرایندهای آوایی که یکی از مهم ترین آن ها کوتاه شدگی واکه ای است به ساخت هجای متوسط دو مورایی در هر هجا نزدیک شود.

این مقاله به بررسی رابطه ی عناصر آوایی و معنا در موسیقی آوازی از منظری زبان شناختی، بر مبنای مقایسه ی دو نمونه آواز دشتی و ماهور برگرفته از ردیف آوازی استاد عبدالله دوامی پرداخته است. هدف از این پژوهش تشخیص عناصر آوایی (تولیدی) تأثیرگذار و چگونگی استفاده از آن ها در زنجیره ی آوایی آوازها باهدف انتقال هرچه بهتر حس هر آواز و مضامین اشعار استفاده شده در ساختمان گوشه هاست. در اینجا مشخصه های آوایی تولیدی مانند زیروبمی، کشش، وزن و عناصری مانند سکوت و نوع هجا را در هر آواز مورد بررسی قرار داده ایم. نتایج نشان داد که ساختمان آوایی گوشه ها، همانند ساختمان آوایی جمله ها در زبان، از الگوهایی ثابت و از پیش تعیین شده تبعیت می کنند و رخداد عناصر آوایی، با کیفیتی خاص و در جایگاه های تعیین شده در ساختار ملودیک گوشه، باعث انتقال و برانگیختن حس و معنای خاص در شنونده و تقویت مضامین شعری می شوند؛ به طوری که آواز دشتی در مقایسه با آواز ماهور با استفاده ی بیشتر از زیروبمی افتان، حفظ روند زیروبمی در گستره ی هجا، استفاده چشمگیرتر از عنصر سکوت و تمایل به استفاده از سکوت های طولانی تر، بهره بردن فراوان از کشش واکه ای، سرعت پایین تر ملودی گوشه ها و درنتیجه وزن و ریتم کندتر گوشه ها حس اندوه را به شنونده القاء می کند.

وجهیت یا وجه نمایی یکی از ابزارهای زبانی برای انتقال مفاهیمی همچون الزام، اجبار، احتمال، تعهد و فرض در زبان است. ازآنجاکه توصیف کامل رویدادها یا وضعیت ها صرفاً با استفاده از فعل یا گروه اسمی امکان پذیر نیست، وجه نمایی راهکاری مطلوب در همه زبان های بشری برای انتقال دقیق این مفاهیم است. شناخت انواع وجه روزنه ای به سوی کشفِ بیشتر توانمندی های زبان بشر است. پژوهش پیشِ رو نخستین مطالعه نظریه بنیاد درباره وجهیت در لکی است که در آن ابعاد وجهی عنصر [m@] در چارچوب آرای پالمر (2001) بررسی می شود. این واژه علاوه بر معنای واژگانی خواستن ماهیتی وجهی دارد؛ بنابراین، می توان آن را فعل کمکی وجهی قلمداد کرد. بررسی معنایی این عنصر وجهی بیانگر آن بود که فعل کمکی مذکور وجهیت های تکلیفی و پویا را در این زبان بازنمایی می کند. ازآنجا که لکی جزو زبان هایی است که فعل کمکی مشخصی برای زمان آینده ندارد، واژه [m@] علاوه بر نقش معنایی وجهی، در برخی بافت ها، بازنمایی دستوری زمان آینده را بر عهده دارد. همچنین در این پژوهش مشخص شد که معناهای مختلف این عنصر به حضور آن در جایگاه های نحوی مختلف مربوط می شود.

فرایند نحوی همپایگی که غالباً برای آن دو نوع سازه ای و غیرسازه ای را بر می شمرند، همواره در مطالعات زبانی مورد توجه زبان شناسان بوده است. هدف از پژوهش حاضر که از نوع توصیفی-تحلیلی است، بررسی کاهش تکیه ای و ساخت حذف در انواع ساختار همپایه از منظر دستور شناختی لانگاکر است. داده های موردبررسی در این پژوهش از دو گونه فارسی معیار و محاوره ای گردآوری شده اند. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که در دستور شناختی به هنگام ترکیب دو همپایه با یکدیگر، عناصر موجود در همپایه دوم که با هم تراز هایشان در همپایه اول همپوشانی مفهومی دارند یا دچار کاهش تکیه ای می شوند، یا از همپایه دوم به طور کامل حذف می شوند و نمود آوایی نخواهند داشت، در عوض آن عناصر واژگان و ساخت هایی که در همپایه دوم با ساختی در همپایه نخست همپوشانی مفهومی نداشته باشند، دارای برجستگی تکیه ای بیشتری می شوند. مفهوم تمایزگذار در تحلیل داده های این پژوهش از اهمیت بالایی برخوردار است؛ بدین معنی که محتوای بیان شده در یک پنجره بندی در پنجره متقدم آن ظاهر نمی گردد. نکته مهم اینکه در پنجره ء دوم ساختار های حذف و همپایه، عبارتی که خودش بند نیست، در قیاس با موردی که بند است خوانش شبه بند پیدا می کند. همچنین بررسی های انجام شده در این پژوهش نشان می دهد که جایگاه تمایزگذار زمانی که بند پایه را وقفه دار می کند در ساختار های مورد بررسی دارای اهمیت است. به بیان ساده تر تمایزگذار مستقیماً پس از ضدتمایزگذار می آید.