عبدالله دولت آبادی

مطبوعات به عنوان یکی از برجسته ترین عناصر فرهنگی کشور نقش موثری در هدایت، مدیریت و نمایندگی افکار عمومی و شکل گیری وقایع تاریخی، اجتماعی و سیاسی جوامع داشته است. امروزه با توجّه به رشد شتابان فناوری های نوین و ظهور پیام رسان های مختلف در بستر فضای مجازی، قالب های متنوّعی برای انتقال پیام و اطلاع رسانی در دسترس عموم قرار گرفته است. این امر موجب شده است که عدّه ای از پایان عصر مطبوعات مکتوب و سیطره فضای مجازی در عرصه ارتباطات سخن بگویند. از سوی دیگر، عدّه ای نیز معتقدند که مطبوعات و فضای مجازی دو قالب متفاوت هستند که حیات آینده یکی در گرو دیگری نیست و هر کدام بنابر اقتضائات و شرایط خاص اجتماعی و تاریخی می توانند بر فضای اجتماعی اثر گذار باشند. در این نوشتار ضمن بررسی ایده های مذکور، به دنبال آن هستیم که با نگاه جامعه شناختی و آینده پژوهانه و بهره گیری از رویکرد اسنادی و تاریخی بر خاص بودن مطبوعات به عنوان یکی از موثرترین رسانه ها از جنبه محتوایی در عصر حاضر و آینده تأکید نموده و نشان دهیم که آنچه در حال تغییر و تحوّل است قالب و ابزار انتقال پیام است و مطبوعات در صورت درک منطقی پیشرفت تکنولوژی و تغییرات روز افزون قالب های انتقال پیام، به عنوان یک منبع اصلی و مهم تولید محتوا همچنان در آینده نیز دارای مرجعیت و هدایتگری در عرصه های اجتماعی به شمار می رود.

جوامع گوناگون در زمان های مختلف همواره با وقایعی روبه رو بوده اند که واجد ویژگی های منحصربه فرد بوده و متفکران این جوامع نیز در جهت شناخت این پدیده های نوظهور سعی در مفهوم سازی و نظریه پردازی آن ها بر اساس دستگاه های نظری مختلف داشته اند. در شرایط سیطره فرهنگی و سیاسی مدرنیته ی غربی در قالب گفتمان های آکادمیک در کشورهای غیرغربی، در لایه های عمدتاً غیر آکادمیک این کشورها و بیشتربه وسیله روشنفکران که ارتباط بیشتری با متن اجتماعی داشته اند، به شکل مقدم مفاهیم و نظریه سازی های نوینی در عرصه ی اجتماعی شکل می گیرد. مفاهیمی که نقش مهمی در شناخت نیات، اهداف، مقاصد و اندیشه اشخاص دارد. مسئله نفت و پیامدهای اجتماعی آن در ایران معاصر موضوع تفکر بسیاری از متفکران و روشنفکران اجتماعی بوده است. بیماری هلندی بعنوان وضعیتی که در آن درآمد ناشی از فروش یک منبع طبیعی صرف واردات بی رویه کالاهای مصرفی و در نتیجه ایجاد تقاضای فزاینده ی کاذب می شود. در این نوشتار درپی آن هستیم تا با روشی تفسیری در قالب روش هرمنوتیک عینی به تحلیل دو اثر از روشنفکرانی که خطر این بیماری را چه بصورت مستقیم و آگاهانه و چه غیرمستقیم تشخیص داده بودند همت گماریم. این دو روشنفکر جلال آل احمد و محمد ابراهیم باستانیپاریزی هستند که به ترتیب در کتاب غرب زدگی و حماسه کویر به مسئله بیماری هلندی البته نه با این نام پرداخته اند و برخی پیامدهای آن را نیز متذکر شده اند.