محمدرضا سروش

پیشینه تاسیس کنسولگری انگلیس به سال 1894 در پی ورود هیئتی انگلیسی به سرپرستی کلنل ییت به بیرجند باز می گردد. اسامی صاحب منصبان انگلیسی پس از نامبرده و موقعیت جغرافیایی و ساختمانی کنسولگری انگلیس در بیرجند از دیگر مفاد این گزارش است.

در این مقاله به بررسی سفال نقش افزوده قلعه کوه قاین، یکی از قلاع معروف اسماعیلیان همزمان با قرون میانی اسلامی در منطقه خراسان جنوبی (قهستان) پرداخته می شود، این قلعه در 5/2 کیلومتری جنوب شرق قاین و در مسیر جاده خراسان به سیستان قرار گرفته است. در بررسی نقوش سفالینه های قلعه کوه قاین، این سوالات مطرح است: 1- مهم ترین دلیل منتسب کردن سفال با نقش افزوده قلعه کوه قاین به قرون میانی اسلامی (خصوصاً دوره های سلجوقی و خوارزمشاهی) چیست؟ 2- ویژگی های منحصر به فرد نقوش افزوده سفال استامپی قلعه کوه قاین چیست و می توان طبقه بندی خاصی برای این نقوش در نظر گرفت؟ این مقاله سعی دارد با هدف شناسایی و طبقه بندی نقش افزوده های استامپی سفال های قلعه کوه قاین، به روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی و براساس مشاهدات عینی و بررسی نمونه های به دست آمده طی آواربرداری قلعه کوه قاین طی سال های 1385 تا 1388 (حدود 3000 قطعه) به این پرسش، پاسخ منطقی دهد. نتایج به دست آمده، تنوع بسیار گسترده در نقش مایه ها، ابعاد و نحوه قرارگیری نقش افزوده ها را در سفالینه های قلعه کوه قاین نشان می دهد که از جمله می توان به طرح های انسانی از نوع ترکیبی، جانوری، گیاهی و سایر پدیده ها شامل خورشید، ستاره، چلیپا و نقوش هندسی اشاره کرد.

 سرزمین ایران با فرهنگی غنی و تمدنی درخشان، همواره کانون پژوهش های علمی و تحقیقات باستان شناسی وفرهنگی بوده است. سرزمین کهن خراسان به عنوان خاستگاه و جایگاه حرکت ها و وقایع اساسی همواره نقشی تعیین کننده و سرنوشت سازی برای ایرانیان ایفا نموده است. متأسفانه به دلیل کمبود منابع و مآخذ مستدل تاریخی و باستان شناسی درجنوب خراسان، و انجام پژوهش های بسیار مختصر باستان شناسی در این خطه در سالیان گذشته نسبت به مناطق غربی و جنوب ایران، بر ابهامات و ناآگاهی های بیش از پیش ما افزوده است. حاصل پژوهش های محدود دهه های اخیر به باستان شناسان امکان داده است که از پیشینه فرهنگی- تاریخی جنوب خراسان با اهمیت یاد کنند که این مسأله منجر به ارائه اطلاعات ارزشمندی گردیده است. کشف آثار فرهنگی به جای مانده از زیستگاه ها و بقایای ویرانه ها از اعصار پارینه سنگی تا به امروز به صورت غارها و پناهگاه ها، محوطه ها و تپه های باستانی، سنگ نگاره ها و کتیبه ها و بافت های سنتی و تاریخی و غیره، پدیده های گرانمایه ای از تاریخ این خطه از ایران به شمار می رود که همواره می تواند نقش مهمی در مطالعات گاهنگاری منطقه ای ایفا نماید. لذا درکی روشن از تاریخچه مطالعات و پژوهش های میدانی صورت گرفته از آغاز تا به امروز در منطقه جنوب خراسان که به فراموشی سپرده شده است،  هدف اصلی نگارندگان در این گفتار خواهد بود.