مژگان سرشار

یکی از مسائلی که در طول تاریخ نظر عده ای از قرآن پژوهان و مفسران را به خود جلب نموده، بحث در زمینه مفاهیم، مضامین و آیات و سوره های بنیادین و کلیدی قرآن کریم است که نقشی اصیل، مرجع و گاه جامع در تفسیر برخی آیات دیگر دارند. این دغدغه در میان آنان منجر شد که هر یک، اصطلاحاتی را برای این مفاهیم و آیات و سوره ها برگزینند. این تحقیق با روش تحلیلی، به کتاب ها و آثار قرآن پژوهان از قرن پنجم هجری تا دوره معاصر مراجعه و اصطلاحات متعدد در این زمینه را استخراج و تحلیل نموده و به چیستی و مؤلفه های عناوین وضع شده توسط آنان پرداخته و به برخی نکات اشتراک و افتراق آنها دست یافته است. بررسی ها نشان داد که با شش واژه برای نشان دادن مفاهیم و آیات برگزیده قرآن مواجهه ایم که عبارت اند از: 1- محکم، 2- جواهر، 3- افضل و فاضل، 4- کلید، 5- مضامین اصلی، 6- غرر آیات. یکی از مؤلفه های مشترک همه اصطلاحات شش گانه «توحید» است که مهم ترین مبنای تربیت اخلاقی قرآن می باشد.

در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت مصادیقی ذکرشده که متعلَّق خمس قرار می گیرند. یکی از این متعلقات، رِکاز است. پژوهش های صورت گرفته در این زمینه، بیشتر جنبه فقهی دارند و نگاه تاریخی و تطبیقی ندارند. در منابع شیعی و اهل سنت دو دسته روایت راجع به رکاز نقل شده است. یک دسته رکاز را به طور مطلق ذکر کرده اند. در این دسته از روایات قرینه ای که نشان دهنده مفهوم رکاز باشد، وجود ندارد. دسته دوم روایات متعددی از پیامبر(ص)، برخی صحابه و تابعان در اهل سنت و نیز از امامان شیعه(ع) نقل شده که دارای قرائن درون متنی است که به کمک آن ها می توان تا حدودی به فهم رکاز نزدیک شد. رکاز در شیعه به معانی معدن، هر چیز با ارزش پیداشده، هر نوع مال بلااستفاده، مسکوکات رایج و در اهل سنت به معانی معدن، گنج های قدیمی و دفینه ها آمده است. عمده اختلاف روایات در مفهوم رکاز، به نوع برداشت لغوی این واژه برمی گردد.

بررسی امثال موجود در روایات و یافتن تاریخ تولید و گوینده اولیه آنها  به ما کمک می کند تا روایات را از امثال تفکیک کنیم. در این پژوهش بر مبنای امثال موجود در مجمع الامثال میدانی، روایات بحارالانوار مورد بررسی قرار گرفته است. روایات حاوی ضرب المثل در بحارالانوار در سه حیطه اندیشه، صفت ها و احساسات قلبی، و عملکرد انسان قابل دسته بندی هستند. در این مقاله روایت هایی از بحارالانوار ، مشتمل بر امثالِ «اَلْحَرِیصُ مَحْرُومٌ»، «لاَ رَاحَهَ لِحَسُودٍ»، «السَّخَاءُ فِطْنَهٌ وَ اَللُّؤْمُ تَغَافُلٌ» و «أَنَّى لَکَ بِأَخِیکَ کُلِّهِ وَ أَی الرِّجَالِ الْمُهَذَّب»، که در حوزه صفات قلبی حرص، حسادت، سخاوت و گذشت است، مورد بررسی قرار گرفته اند. در پژوهش حاضر با برسی تقدم و تأخر زمانی منابع و بررسی اسناد، راویان و متن روایات معلوم شد که اولین گویندگان این عبارات تمثیلی، معصومان: نبودند؛ بلکه افرادی ادیب و حکیم همچون ابراهیم بن ادهم، ابوالدرداء و اکثم بن صیفی اولین گویندگان این امثال بودند. سپس این عبارات تمثیلی در اواخر قرن اول و نیمه اول قرن دوم وارد روایات شدند. همچنین این پژوهش نشان دهنده تأثیرپذیری روایات از امثال عامیانه است.

در طول تاریخ تفسیر، عبارت «کُن فَیَکون» مورد عنایت مفسران و اندیشمندان مسلمان بوده و بررسی تطور آرای آنان، حاکی از تلاش مستمرشان برای ارائه تفسیری مطابق با ظاهر آیه و روایات می باشد. آرای متنوع مفسران، «کُن فَیَکون» را بر سبیل مجاز و حقیقی تفسیر کرده اند. خوانش مفسران در این دو گونه نیز یکسان نیست. در گونه مجازی، از کلماتی که بر غیرحقیقی و نمادین بودن «کُن فَیَکون» دلالت دارد، مثل تمثیل، کنایه، تعبیر و تشبیه استفاده کرده اند، و در گونه حقیقی نیز عده ای آن را به مثابه کلام خدا و برخی به مثابه فعل خدا دانسته اند. بعضی از مفسران در گونه اخیر، نوعی معرفت و اختیار در تکوین برای انسان تفسیر کرده اند. نوآوری این جستار، تطور آرای مفسران و شناخت گونه های تفسیری عبارت «کُن فَیَکون»، و برجسته کردن آرای مفسران در مورد اختیار و قابلیت در تکوین برای مخلوقات است. پیامد این فرضیه می تواند پاسخگوی پرسش های بشر درباره شقاوت و سعادت و طینت انسان باشد که ره آورد آن، رشد ایمان و تفکرات انسان، میل و رغبت او در قبول اوامر و نواهی حق تعالی، مسؤولیت پذیری او در عرصه عمل، فعل و اطاعت مشتاقانه اش از پروردگار در انجام تکالیف و اجتناب از معاصی است. روش تحقیق، کتابخانه ای و توصیفی- تحلیلی است.

اخلاق افزون بر فرهنگ سازی و هویت آفرینی برای جامعه و فرد زمینه را برای اجرای تکالیف شرعی و قانونی اعم از عبادات، معاملات، احکام، قوانین مدنی و اجتماعی فراهم می آورد. ازآنجاکه در قرآن مسائل فقهی و اخلاقی جدا مطرح نشده، لذا ضروری است که نحوه ارتباط این دو در روایات نیز پی جویی شود؛ بنابراین مسئله اصلی این مقاله توجه به نکات اخلاقی مطرح در روایات خمس است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است. جایگاه اخلاق در روایات مربوط به خمس در دو حوزه کلی مطرح است. یکی جایگاه گزاره های اخلاق در اصل تشریع خمس و دیگری جایگاه گزاره های اخلاقی در علت تشریع برخی احکام خمس. به طور مثال بحث عدالت و انصاف ازجمله گزاره هایی اخلاقی است که پایه و اساس تشریع احکام فقهی خمس در زمینه بخشش و یا نحوه و زمان پرداخت خمس قرارگرفته است. سهل گیری ازجمله گزاره هایی اخلاقی است که اساس تشریع برخی از احکام خمس بوده است. حرمت گذاری و حفظ شأن و جایگاه رهبران نیز ازجمله اصول اخلاقی بوده که مبنای تشریع خمس گشته است. در باب علت تشریع برخی از احکام فقهی خمس نیز، گزاره هایی اخلاقی مدنظر شارع بوده است. بخشش از خمس ازجمله مسائلی است که توسط اهل بیت (ع) در روایات مطرح شده است؛ در این روایات علت تشریع چنین حکمی پاک بودن ولادت شیعیان معرفی شده است. ازجمله علت های دیگر تشریع خمس، پاک شدن از گناهان و جلوگیری از بخل است.

من القضایا الهامه فی عالمنا المعاصر هی قضیه حقوق المرأه وتحقیق المساواه بین الجنسین التی حدّدها القرآن الکریم بشکل واضح فی مواضع مختلقه وتناول أبعادها. هذا وإن اللغه العربیه وهی لغه القرآن الکریم ذات طبیعه جنسانیه فی التعامل مع الجنسین الذکر والأنثی. فالملاحظ أن صیغه المذکر فیه هی أکثر استخداما من صیغه المؤنث. لا شک أن طبیعه اللغه العربیه وتعاملها مع هذه القضیه تتأثر بمجالات سیاسیه وحقوقیه مختلفه، وکان للسلطه الحاکمه دور فی هذا الأمر. لهذا فإن من ضروریات العصر الراهن هو أن یبحث المشروعون والفقهاء بشکل معمق وبالاعتماد علی النظریات الحدیثه هذا الموضوع لکی لا یتم استغلال النص القرآنی واستثماره لأهداف وغایات مغرضه. فی هذا البحث حاولنا فی البدایه مناقشه أفکار وآراء بعض مفکری الإسلام حول موضوع اللفظ والمعنی فی النص القرآنی، فهم یعتقدون أن هناک مسافه بین اللفظ والمعنی، وإن استخدام الألفاظ المذکوره فی القرآن الکریم یشمل معنی المذکر والمؤنث علی حد سواء، ولم یکن قصد الشارع من استخدام لفظ المذکر استهدافَ جنس الذکور حصرا وإنما المخاطب بها کلا الجنسین من ذکر وأنثی. أظهرت نتائج البحث أن عناصر اللغه لا علاقه لها بالجنس فی ذاتها ولا یمکن اعتبار خصوصیه ذکوریه او أنثویه لها. ثم وبالاعتماد علی المنهج الوصفی التحلیلی حاول الباحثون من خلال مراجعه النص القرآنی مناقشه موضوع حقوق الإنسان بالاعتماد علی الاتجاه الجنسانی فی أربعه مجالات هی: عجله الحیاه، والهویه الإیمانیه، والحاجه إلی الأمن وقضیه الزینه، للوقوف علی العداله الجنسانیه فی النص القرآنی بین الذکر والأنثی.