بهزاد نیک اندیش

طراحان قالی در دوران اسلامی با تأثیر از مبانی زیبایی شناسی این دین سعی کرده ا ند، از طرح ها و نقش هایی استفاده کنند که   مبین فرهنگ و آیین معنوی اسلام و فاقد شائبه های غیر وحدانی باشد؛ یکی از این  نقش ها ستاره است. این نقش که  از قدیمی ترین نقوش مورد استفاده در قالی دست بافت است، در اغلب آثار هنری دوران اسلامی به شکل های متنوع  به کار رفته است. البته قبل از ظهور اسلام نیز، این نماد در مناطق مختلف ایران با مفاهیم خاص مورد استفاده بوده است. این مسأله بر اهمیت تاریخی این موضوع می افزاید. با توجه به استفاده متنوع از این نقش مایه  در متن، حاشیه، ترنج و لچک انواع فرش های دوران اسلامی، لازم است پژوهشی در این خصوص انجام شود. این تحقیق نقش ستاره را در فرش از نظر زیبایی شناسی و نماد شناسی آن مورد بررسی قرار داده است. در این مقاله، شناسایی انواع ستاره و جایگاه آن در فرش بافی دوران اسلامی نیز با ارائه نمونه هایی از فرش هایی که دارای نگاره ستاره هستند صورت گرفته است. پرسشی که در این تحقیق است: مفهوم  نمادین ستاره در قالی های دوره اسلامی چیست و  از این نقش چگونه در قالی استفاده شده است؟ هدف این پژوهش آشنایی بیشتر با عناصر نمادین فرش ایران است. روش این تحقیق توصیفی و داده های آن از منابع کتابخانه ای و پایگاه های اطلاعاتی است. بنابر یافته های این تحقیق، نقش ستاره به عنوان نمودی بصری، نمادین و عرفانی یکی از زیباترین نقوش در هنر فرش بافی اسلامی و بیان گر تجلی انوار حق بوده است. طراحان فرش این دوران از نگاره های نمادین این عرصه که برگرفته از مفهوم اشراق و نور در عرفان اسلامی است و خداوند درآیه شریفه خود را زینت بخش آسمان به آن خطاب می فرماید (إِنَّا زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بزینَهٍ الْکَوَاکِب) در طرح و نقش فرش استفاده می نمایند.

نقوش به کار رفته درقالی های ایران و هند، سرشار از مفاهیم و معانی نمادینی است که در بستر زمان، از اساطیر، فرهنگ ها و اعتقادات مردمان دو کشور نشأت گرفته است. پرنده چه به صورت  نقش مایه عام و چه به شکل خاص، در بسیاری از فرش ها حضور دارد و  نمادی از رهایی و آزادی  است که انعکاس آن در طرح فرش که اغلب گلزار و بوستانی زیبا را  در مقابل دیده مخاطب می نشاند، آیتی الهی و تمثیلی از بهشت است. با نگاهی گذرا به آثار تاریخی، ادبی و هنری درمی یابیم که مفهوم نقش پرنده در زندگی فکری و اجتماعی بشر از نقش و جایگاه مهمی برخوردار بوده است.  از آن جا که  نقش ها و نگارهای گذشته  پیوندی عمیق با اعتقادات اساطیری و نمادهای باستانی بسیار دور دارند. مسئله این پژوهش چیستی مفاهیم نمادین  در فرش های ایران وهند است و هدف آن، آگاهی از  مفاهیم نمادین پرنده و چگونگی حضور این نقش مایه در فرش های دو کشور است. این که نقوش پرنده موجود در فرش های ایران و هند چگونه اند و مفهوم نمادین آن ها چیست؟  سوالاتی است که در پژوهش حاضر به آن   پاسخ  گفته می شود. این پژوهش به روش کتابخانه ای انجام شده و  نتیجه آن به صورت توصیفی و تحلیلی  ارائه شده است. یافته های این مقاله نشان می دهد که  نقوش پرنده ای که در فرش های این دو کشور آورده شده برآمده از اساطیر، اعتقادات و مفاهیم گسترده ای است که کمابیش در هر دو کشور به صورت مشترک با اندک تغییراتی رسم شده است و مبیّن هنر و فرهنگ آن هاست.

به لحاظِ جایگاه و تعالیِ هنر در ایران، عصرِ صفوی یکی از درخشان ترین دوره هایِ تاریخیِ این سرزمین است. در این دوره، صنعت نساجی و به ویژه قالی بافی، پیشرفت چشمگیری داشته است. از این حیث، اساطیر و نقوش نمادین که بخشی از فرهنگ و هنرِ مردم اند در زمینه هایی مختلف، از جمله فرش هایِ صفوی، به گونه ای بارز نمود دارند. از جمله نقوش نمادینِ پُرتکرار در فرش ها و منسوجاتِ این دوره، نقش مایه یِ پرنده است. پرندگانی چون طاووس، سیمرغ، هدهد و طوطی به صورت های مختلف بیشترین حضور را در فرش های این دوره دارند. در این پژوهش ابتدا در مورد جنبه هایِ زیبایی شناسی و معنایِ نمادینِ هر پرنده در فرهنگ و ادبیات ایران بحث و سپس کاربرد نقوش آنها به صورتِ خاص در فرش هایِ صفوی بررسی گردیده است. پرنده، نمادی است از رهایی و آزادی و نمایش آن در طرح فرش، سرشار از معنا و رمز است که به زیباییِ آرمانیِ بهشت اشاره دارد. هنرمند صفوی تمامِ مهارتِ هنریِ خود را به کار گرفته تا ذهنیتِ خویش را از زیبایی هایِ بهشتی در یکایک عناصر طبیعت آشکار سازد و بدین سان به این عناصر، مفاهیمی رمز آمیز بخشیده است. مطالب این پژوهش به صورت اسنادی و کتابخانه ای گردآوری و به شیوه ای تحلیلی، توصیفی گردیده است.

 قالیچه های محرابی بلوچ از اهمیت و اعتبار خاصی در بین فرش شناسان برخوردار است، چرا که نمایانگر آداب، رسوم و فرهنگ قومی است که سالیان درازی با تولید آن، هویت مشخص و جدایی در بین سایر مناطق برای خویش بدست آورده است؛ به گونه ای که با مطالعه ماهیت آن، به راحتی می توان از طریق مشاهده به بلوچ بودن یک قالیچه پی برد. زیبایی هنری قالیچه های محرابی بلوچ برخ استه از ذهنیات هنرمندان ی است که تفک رات دین ی خود را با شگفتی های محیط بی رونی خویش چن ان زیب ا در هم آمیخت ه اند و به نقش پردازی پرداخته اند که نمونه های عینی آن را چه در قالی ها و چ ه در سایر دست بافته های آنان به وضوح می توان مشاهده نمود. بررسی رنگ و طرح قالیچه های محرابی بلوچ و پس از آن بررسی زیبایی شناسی رنگ و طرح آن از اهم اهداف این مقاله است. جمع آوری منابع کتبی و مقالات ارائه شده در باب قالیچه های محرابی بلوچ و همچنین مباحث زیبایی شناسی از بُعد اسلامی به شیوه کتابخانه ای و نوع پژوهش بصورت توصیفی- تحلیلی ارائه شده است. قالیچه های محرابی بلوچ از آنجا که رنگ و طرح منحصر به فرد خود را دارند، جنبه  زیبایی شناسی آن منوط به شناخت دقیق فرهنگ، اعتقادات، آداب و رسوم این قوم است. حاصل تحقیق آن شد که جلوه های رنگی و نقوش خاص در پهنه  متن قالیچه های محرابی بلوچ برآمده از باورهایی است که با زیبایی شناسی هنر اسلامی ارتباط نزدیک دارد و از بطن تفکر اسلامی سر برآورده است.