فرهاد خسروی بیژایم

رواج کتیبه های نستعلیق در تزئینات معماری صفوی، یکی از نوآوری های قابل توجه در این دوره به شمار می رود. این کتیبه ها، علاوه بر جنبه های زیبایی شناسانه، حاوی اطلاعات ارزشمندی مانند اسامی افراد تأثیرگذار در شکل گیری بناها و کتیبه ها هستند. از این منظر می توان کتیبه ها را اسناد معتبری در شناسایی بخشی از تاریخ هنر ایران قلمداد کرد. یکی از وجوه قابل پژوهش در این زمینه، معرفی خوشنویسان این کتیبه هاست که در تاریخ خوشنویسی کمتر بدان پرداخته شده یا اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است. پرسش کلی پژوهش بدین قرار است: کدام خوشنویسان صفوی در زمینه کتیبه نگاری نستعلیق فعال بوده اند و تعداد آثار به جای مانده از آنان چه مقدار است؟ در این راستا، پژوهش بنیادی پیش رو، بر پایه مطالعات کتابخانه ای و میدانی در بیش از 150 بنای صفوی که حاوی حداقل 227 کتیبه نستعلیق بودند، انجام گرفته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که 81 اثر حاوی رقم خوشنویس بوده و در این میان، 44 خوشنویس، در کتیبه ها رقم خود را بر جای گذاشته اند که می توان آن ها را در سه گروه دسته بندی نمود؛ گروه اول خوشنویسان مطرحی چون: میرعماد، علی رضا عباسی و محمدصالح اصفهانی هستند که شرح حال نسبتاً مفصلی از آنان در منابع موجود است. گروه دیگری از این خوشنویسان، هنرمندانی هستند که اطلاعات اندکی از احوال و آثار آن ها به جای مانده است؛ مانند: ابوالفتوح گلستانه، درگاهقلی شریف و ولایت الله گلپایگانی. سومین گروه از خوشنویسان کتیبه ها، کتیبه نگارانی هستند که متأسفانه تا کنون غیر از رقم انتهای کتیبه ها، نشان دیگری از احوال و آثار آنان در تذکره ها یا مجموعه ها یافت نشده است؛ مانند محمدخان، بمان علی، خلیل الله و ابوسعید امامی. بیشترین آثار موجود به ترتیب فراوانی متعلق به محمد صالح اصفهانی، محمدرضا امامی، علی نقی امامی و سلطان علی مشهدی است.

صحیفی جوهری یکی از چیره دست ترین خوش نویسان ثلث دوره صفوی است که دستی هم در شعر داشته؛ با این حال، چنان که باید شرح احوال و آثارش در تاریخ خوش نویسی ایران مورد توجه قرار نگرفته است. صحیفی از بزرگ زادگان طایفه ذوالقدر شیراز بوده که در اصفهان رشد کرده و همانجا نیز وفات کرد. این پژوهش در نظر دارد ضمن معرفی آثار موجود و قابل دسترس این خوش نویس، به دسته بندی آن ها از چند منظر مختلف بپردازد و شیوه نگارش آن را نیز بررسی کند. از این رو، پرسش های این پژوهش بدین قرار است: بازه فعالیت صحیفی چه زمانی بوده و ویژگی های شیوه کتیبه نگاری وی چیست؟ پژوهش پیش رو به صورت کتابخانه ای و میدانی انجام شده و تمامی نمونه های در دسترس تحلیل شده اند. تعداد جامعه آماری، 9 کتیبه در شهر اصفهان است. نتایج بررسی ها نشان می دهد که یکی از این کتیبه ها به قلم نستعلیق و بقیه به قلم ثلث نگارش یافته است. زمان فعالیت هنری صحیفی بر پایه آثار موجود در مسجد جامع، بقعه شهشهان، بقعه شاهزید، مسجد جورجیر، مسجد جارچی و مسجد سرخی اصفهان، دو دهه پایانی قرن 10 و دو دهه آغازین قرن 11 ه.ق است. مطالعه فرمی آثار صحیفی بیانگر آن است که کتیبه نگاری صحیفی، همانند بسیاری از کتیبه های صفوی، از روشنی و خوانایی نسبی برخوردار است و خوش نویس در آثارش درگیر پیچیدگی و تکلف نبوده است. سادگی در تزئینات پس زمینه خطوط، از دیگر مشخصات آثار وی به شمار می رود که با نمونه های هم دوره، همخوانی ندارد.