سید حسین شفیعی دارابی

این نوشتار ضمن بیان اهمیت جایگاه خانواده در قرآن، به قوانین و وظایف متقابل زوجین در راستای تحکیم بنیان خانواده اشاره می کند. سپس با برشماری حق تکریم و حسن معاشرت، حق مالکیت و استقلال مالی و حق ارث، می کوشد دیدگاه برخی مفسران معاصر سنی و شیعی دارای گرایش اجتماعی، یعنی محمد عبده، ابن عاشور، علامه طباطبایی و علامه فضل الله را در تفسیر آیات مربوط به این حقوق، با مقایسه تطبیقی واکاوی کند. این مفسران معتقدند در نظام حقوقی اسلام، حقوق و تکالیف زن و شوهر بر اساس توانایی های روحی، طبیعی و جسمی بین آنها تقسیم شده است. با وجود اختلاف عقیده آنان در مذهب و تفاوت در برخی مبانی، اشتراک بسیاری در دیدگاه های ایشان در هر سه موضوع وجود دارد؛ مانند استقلال مالی زن و شوهر در خانواده و بحث ارث. در این مقاله، به بررسی اختلاف نظرها و مفاهیم آن در آیات پرداخته شده است که تفاوت دیدگاه ها در مفهوم کسب و برخی قواعد ادبی، در آیه مربوط به ارث است.

یکی از آیات مورد تنازع بین مفسران شیعه آیات پایانی سوره رعد به ویژه آیه « وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتاب» است که مفسران برای تعیین مصداق آن بسیار تلاش کردهاند. سؤال و دغدغه اصلی این است که مصداق واقعی از این فراز آیه کیست؟ برای یافتن پاسخ این پرسش پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با جستوجو در کتب تفسیری اهل سنت گردآوری شده است. دستاوردهای مهم این نوشتار عبارت است از: الف) مکی بودن فراز «و من عنده علم الکتاب». ب) امام علی (ع) تنها مصداق و یا برترین مصداق این فراز است. ج) عدم پذیرش سایر دیدگاهها با طرح و بررسی شواهد دلالی و روایی مربوطه.

بهترین دلیل گره گشا در جهت اثبات وجود «بطن» برای آیات قرآن کریم، دلیل قرآنی است. بر این اساس از دیرباز، برخی از دانشوران قرآنی از مفاد پاره ای از آیات شریفه در جهت یادشده استفاده نموده اند. گرچه آیه ای که مستقیم و با صراحت حکایتگر وجود بطن برای آیات قرآن کریم باشد، وجود ندارد، اما فراز « ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ » در آیه 38 أنعام و دیگر آیات، به ضمیمه برخی از مقدمات، حکایت از این دارد که معارف قرآن، منحصر در معارف برآمده از ظاهر آیات نیست. در این مقاله پس از بیان نظرات جمعی از مفسّران فریقین؛ به ویژه مفسران شیعه نظیر علامه طباطبایی، جوادی آملی و مصباح یزدی چنین نتیجه گرفته شد که: دلالت جمله « ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ » بر آمیخته بودن لایه ظاهری آیات قرآن با لایه باطنی، امری حتمی و ضروری خواهد بود؛ در غیر این صورت، مفاد عام مستفاد از این جمله، دچار آسیب می شود و درستی مدلول ظاهری آن با مشکل مواجه می گردد و نیازمند به توجیه خواهد بود؛ البته نوع دلالت مذکور، مطابقی یا التزامی نخواهد بود، بلکه از نوع دلالت «إشاره ای» است.