سارا حسین زاده قشلاقی

آثار هنری همواره منعکس کننده آراء هنرمندان بوده اند. در این میان، پارچه بافی صفوی در قرن10 تا اواسط 12ه.ق. و نیز پارچه بافی عثمانی در همسایگی ایران، در همین اثنای تاریخی، دارای گستره وسیعی از نقش، رنگ، بافت و با ترکیب بندی های خاص بوده و حائز اهمیت بسیاری هستند. چهار نوع سبک بافت پارچه صفوی و پنج نوع سبک در دوره عثمانی رواج داشت. این پژوهش با هدف بررسی تطبیقی شاخص های مذکور روی پارچه های ایران و عثمانی صورت می پذیرد. پرسش های اساسی این نوشتار 1- بررسی وجوه اشتراک و افتراق پارچه های عصر صفوی و عثمانی است. 2- تأثیرپذیری نقوش و رنگ های پارچه های صفوی بر عثمانی است. به طور کلی، از جمله علل تأثیرپذیری هنرها بر یکدیگر شرایط سیاسی و فرهنگی میان آنها بوده که البته حضور هنرمندان ایرانی در دربار عثمانی اثبات این ادعاست. نتایج تحقیق گواه آن است که پارچه بافی صفوی بر عثمانی تأثیر گذاشته و تفاوت هایی نیز قابل مشاهده است. مسئله شاخص آنکه بنابر اسناد مکتوب، تاکنون اعتقاد بر عدم کاربرد نقوش حیوانی در عصر عثمانی بوده، در حالی که در این پژوهش با نمایش پارچه های منقوش با تصاویر گوزن، کبوتر و طاووس، این ادعا را کم رنگ می سازد. رنگ قرمز وجه مشترک پارچه ها و کاربرد تعداد محدود رنگی در عثمانی و تنوع رنگ در پارچه های صفوی، وجه تمایز آنهاست. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی و با رویکرد تطبیقی است. شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای است. 

پرده نگاری در عصر قاجار از هنرهای رایج پارچه آرایی است. نحوه بافت پرده ها، نوع چاپ نقوش، کاربرد وسایل خاص در تزیین آن ها، کیفیت دوخت ها، نوع روایات انتخابی و مکان استفاده از پرده ها، همگی به میزان ارزشمندی آن می افزاید. اکنون نمونه هایی از این هنر در موزه های ایران و جهان نگهداری می شود. دو پرده قلاب دوزی با نقوش روایی از عصر قاجار -که در گنجینه موزه ملک و نیاوران نگهداری می شوند-دارای نقش مایه های انسانی و سایر نقوش با اندازه هایی تقریباً مشابه هستند. لذا، تطابق آن ها جهت بررسی میزان اشتراک و افتراق نقوش و نوع بافت، مدنظر نگارندگان می باشد. پرسش های اساسی: ویژگی های بصری و مفهومی دو پرده قلاب دوزی مذکور کدامند؟ و تطابق مضامین روایی دو پرده از منظر وجوه اشتراک و افتراق با یکدیگر چیست؟ اهداف اصلی، بررسی مضامین روایی دو پرده قلاب دوزی و تبیین ویژگی های تفکراتی هنرمندان ایرانی در اجرای دیوارآویزهای عصر قاجار است. نتیجه آن است که، تصویر کردن روایات مقبول تاریخی و افسانه ای، مطابق روایات اسنادی و بنابر اسلوب لباس آرایی و صحنه آرایی قجری در این عصر، رواج داشته است. بزرگ نمایی شخصیت های اصلی داستان و کاربرد چاپ به همراه دست دوزی ها و چهره آرایی جهت قدرت نمایی و نوع قرارگیری شخصیت های برتر در ترکیب بندی روایت، در عصر قاجار مشهود است. روش تحقیق به شیوه توصیف تاریخی- تحلیلی با رویکرد کیفی است و روش گردآوری مطالب، با استناد به کتاب های تاریخی دست اول و اسناد موجود در موزه ها است.<br />  <br />  

پیکرنگاری روی پارچه ها از دوران گذشته تا اوایل صفوی در ایران به انحاء گوناگون رواج داشت و در زمان شاه عباس به اوج رسید و در مکتب اول قاجار به شیوه صفویان ادامه یافت. نقش انسانی به صورت کالبدی رسمی یا غیررسمی روی پارچه نقش بسته و تأثیرات نقوش روی پارچه و سایر هنرها در شیوه اجرا و مضمون مشهود است. تغییرات نقش پردازی در نوع چهره پردازی به صورت آرمانی و غیرآرمانی و در شکل اندامی پیکره های منقوش بر پارچه ها با شیوه ترسیم شکل کلی اندام بنا بر زیباشناسی زمانه و نوع لباس رایج عصر و ترکیب فیگور بسته به قراردادها مشاهده می شود. نتایج گواه آن است که عوامل فرهنگی مؤثر شامل عوامل داخلی (دین و تأثیر نگارگری و ادبیات) و عوامل خارجی (حضور سیاحان، تأثیرات فلسفه غربی، تأثیر هنرمندان دیگر کشورها و حمایت های درباری) است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی است و بنابر اسناد معتبر تاریخی به ارزیابی و تطبیق داده ها پرداخته شده است. روش گردآوری اطلاعات، اسنادی (مکتوب و تصویری در موزه ها) است.

نقوش تزئینی در معماری و منسوجات عصر قاجار منعکسکننده آراء هنرمندان عصر بوده است. تغییرات نقشپردازی بنابر زیباشناسی زمانه و میزان آرمانگرایی هنرمندان متفاوت است. اهداف اصلی پژوهش، بررسی مضامین نقوش تزئینی در معماری و منسوجات قجری و تبیین آراء هنرمندان ایرانی در اجرای تصویرنگاری در هنر عصر قاجار است. پرسش اساسی این نوشتار، کیفیت مضامین عاشقانه و حماسی نقوش تزئینی در معماری حمام مهدیقلیخان و سه پارچه قلمکار و خوانش محتوایی آنها است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی با رویکرد تاریخی و شیوه جمعآوری اطالعات، اسنادی است. نتایج تحقیق گواه آن است که مضمون نقشمایهها اکثراً روایی و در شرح رخدادی بوده است. عناصر تأثیرگذار در دیوارنگارههای حمام مهدیقلیخان مشهد و پارچههای قلمکار تحت نظر هنرمندان این دوره در قالب مضامین اساطیری، حماسی و زندگی روزمره که ریشه در باورها و اعتقادات مردم داشته، بوده است. عالوه بر مضامین قراردادی و سفارشی همچون درباریان و اعیان، صحنههای تاریخی، داستانی، جنگ و شکار، از موضوعات گل، دختران، زندگی روزمره، ماه تولد و اسلیمیها و مذهبی استفاده شده است. شیوه کلی ترسیم نقشمایهها اغلب بر اساس اصول ذهنی هنرمند، بدون رعایت پرسپکتیو، آرمانگرایی در اندامها و گاه تشابهنمایی با واقعیت و بدون رعایت مقیاس در سطح زمینه برای پر کردن متن اثر، فضاسازی مشترک و مطابق ایده هنرمند در انواع آثار هنری، گاه فرنگیگرایی در کاربرد اشیا و نحوه چیدمان زمینه و البسه بوده که همگی بر اساس تحوالت فرهنگی و تغییرات گرایش در آداب و باورها متغیرند.