فرزانه آقاپور

مرزهای شهروندی در جهان معاصر گسترش یافته است و شهروندی فرهنگی باتوجه به تنوع فرهنگی، بر حقوق طیف گسترده تری از انسان ها تأکید می کند و تعامل با «دیگری»، همدلی فرهنگی و کنشگری اجتماعی را در مرکز توجه قرار می دهد. آموزش شهروندی برای نوجوانان که میل به کنشگری و گفت وشنود بینافرهنگی دارند، اهمیتی ویژه دارد و داستان نوجوان می تواند چالش های شهروندی فرهنگی را بازتاب دهد. هدف از این پژوهش جست وجوی مؤلفه های شهروندی فرهنگی در داستان نوجوان ایرانی است. محیط زیست، قومیت/ نژاد و مهاجرت به عنوان «دیگری » به حاشیه رانده شده مؤلفه هایی هستند که از دریچه ی آن ها به داستان نوجوان ایرانی نگریسته ام. همیاری و سوژگی کنشگرانه از بحث های مهم در شهروندی فرهنگی هستند که در پرداختن به همه ی مؤلفه ها آن ها را در نظر داشته ام. مفهوم های شهروندی فرهنگی در بافت ادبیات چندفرهنگی مجال بالیدن می یابند. از یافته ها چنین برمی آید که شهروندی فرهنگی به طور ویژه دغدغه ی رمان نوجوان ایرانی نبوده است و ادبیات نوجوان ایران در بازنمایی تفاوت های فرهنگی و ارج نهادن به آن ها در عین داشتن ظرفیت بسیار، به قدر کافی توانمند نشده است.  

مهاجرت یکی از مفهوم های آشنا در جهان امروز است و زندگی بسیاری از انسان ها و روایت های آنان را دگرگون می کند. کیفیت چنین تجربه ای برای نوجوانان می تواند متفاوت از بزرگ سالان باشد. هدف این پژوهش واکاوی وضعیت بازنمایی مهاجرت و مفهوم های وابسته به آن در رمان نوجوان ایران است. براساس یافته ها، مهاجرت اجباری ناشی از جنگ و ناامنی، پناهندگی، تبعید و مهاجرت تراملی در رمان نوجوان ایران حضور دارند. به شکلی استعاری مهاجرت از دنیای واقعی به جهان فانتزی را نیز می توان یکی از گونه های مهاجرت توصیف کرد. حضور مهاجرت گاه با غیاب مهاجر بازنمایانده می شود و تأثیر مهاجرت بر بازماندگان محل توجه است. رمان نوجوان ایران هنوز در ابتدای مسیر پرداختن به مهاجرت و ادبیات چندفرهنگی قرار دارد. در اغلب این روایت ها مهاجرت با جنگ گره خورده است. مهاجرت داخلی نمود بیشتری در رمان های نوجوان دارد و مهاجرت خارجی و کشمکش های بینافرهنگی مهاجران کمتر مطرح شده اند. در این روایت ها جامعه میزبان اغلب مهاجران را تنها به شرط پذیرفتن نشانگان فرهنگی جامعه مقصد در جایگاه دیگری فروتر می پذیرد. رمان های نوجوان مهاجرت به ساختن و بازتعریف هویت توجه ویژه ای دارند و تلاش مهاجران را برای یافتن مرزهای خود در موقعیتی نو نشان می دهند. خشونت، رهاشدگی، آوارگی و دغدغه های مهاجران نوجوان در این دست روایت ها بازتاب یافته اند.  

هدف این پژوهش، یافتن عناصر و ویژگی های بومی رمان دشت متلاطم اثر علی اکبرکرمانی نژاد در ژانر فانتزی/ علمی تخیلی بومی است و جلوه های فرهنگی هویتی اقلیت های قومی در این رمان نوجوان واکاوی شده اند. دشت متلاطم از ابعاد گوناگون بر فرهنگ قوم بلوچ تمرکز دارد و در قالب تلفیقی از گونه های فانتزی و علمی تخیلی، مقتضیات زندگی و فرهنگ بلوچی را به تصویر می کشد. این رمان به دلیل برانگیختن صدایی کمتر شنیده شده در ادبیات نوجوان ایران و درآمیختن زیست بوم منطقه ی کویری با مؤلفه های هویت قومی اهمیتی ویژه دارد. این مؤلفه ها از دل تعامل میان انسان و طبیعت بومی به دست می آیند. یافته ها نشان می دهند که دشت متلاطم در ساختن هویت و انگاره ی قومی مثبت از بلوچ ها در چند محور گام هایی مؤثر برداشته است. سنت های قومی بازتابی گسترده در رمان دارند و نوجوان در عین توجه به سنت ها، با در پیش گرفتن سفری دشوار و سرنوشت ساز، وارد دیالوگ با فرهنگ می شود و ضمن خودیابی در بافت فرهنگ بلوچی، محدودیت های آن را به چالش می کشد و سنت های قومی را به شیوه ای نو احیا می کند. لباس بلوچی، حیوان های کویری که ارتباطی تنگاتنگ با انسان دارند، باورها و رسم های قومی، مسئله هایی همچون قاچاق مواد مخدر و نگاه طبقاتی درون قومی در کنار بهره گیری از ظرفیت های دینی و اسطوره ای زیست جهان بلوچی را برای مخاطب ملموس و شناخت پذیر می کنند. گونه ی سیال و چندگانه ی رمان نیز که میان فانتزی بومی، علمی تخیلی بومی و رئالیسم جادویی در نوسان است، هماهنگ با زیست بوم در خدمت بازتعریف هویت قومی قرار گرفته است.  

پژوهش حاضر با هدف بررسی شیوه های القای ایدئولوژی و بازنمایی لذت جست وجوی ایدئولوژی های پنهان و آشکار در دو رمان نوجوان نگاشته می شود. رمان های امپراطور کوتوله ی سرزمین لی لی پوت جمشید خانیان و کنسرو غول مهدی رجبی، نمونه های بررسی شده ی این جستارند. روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی با روی کرد توصیفی تحلیلی است. چارچوب نظری استیونز و مک کالم در باب ایدئولوژی و کتاب های کودکان، به ساختار مقاله شکل می دهد. در این جستار، بازتاب های ایدئولوژی، در نظام های نشانه شناسیک زبانی و در چهار محور جایگاه های سوژی نهفته در متن، تخیل، جنسیت و عصیان بررسی خواهد شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که در امپراطور کوتوله ی سرزمین لی لی پوت، تخیل، نوجوان را به تفسیر نمادین تجربه های عینی می رساند و یاری گر او در کشف معنای زندگی و رویدادها است. نوجوان از این ابزار برای وسعت بخشیدن و نظام مندساختن زندگی خود و اطرافیانش استفاده می کند. در کنسرو غول، تخیل جایگاه ویژه ای دارد، به رسمیت شناخته می شود و نوجوان به مدد آن و با فرافکنی، با دنیای واقعی و مشکل های زندگی اش کنار می آید و شخصیتش را بازسازی می کند. در واقع، تخیل به حذف رفتارهای ضداجتماعی می انجامد. زاویه ی دید در هر دو رمان، راوی-قهرمان است و روایت بی فاصله صورت گرفته است و همین، منجر به هم حسی مخاطب و تأثیرپذیری ایدئولوژیک بیشتر می شود. عصیان در هر دو اثر با شدت و ضعف دیده می شود. خانیان طلب رهایی و پرواز نوجوان را در لایه های زیرین پنهان کرده است. در مجموع، در قیاس دو کتاب، در رمان خانیان، نمادها و معناهای نهفته در پشت آن ها، هوشمندانه تر استفاده شده اند.

هدف پژوهش حاضر، تحلیل رمان های نوجوان ایرانی، در چارچوب نظریه ی کارناوال باختین است. «امپراطور کلمات»، «هستی» و «دختره ی خل وچل» به دلیل داشتن کنش و فضای کارناوالی، به صورت هدفمند از میان رمان های نوجوان ایرانی انتخاب شدند. به دلیل اهمیت توانمندسازی نوجوان و پرورش صدای متمایزش، پرداختن به این نظریه ضروری است. روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی با روی کرد توصیفی تحلیلی است. براساس یافته ها، «امپراطور کلمات» با پدیدآوردن فضایی کارناوالی، اقتدار بزرگسال را می شکند و نوجوان را توانمند می کند. نوجوانان با درنوردیدن مرزها، نژادها و طبقه های مختلف را کنار هم قرار می دهند، اما مرزهای آهنین هنجارها، شکستنی نیستند و نه تنها نوجوانان که بزرگسالان را نیز محدود می کنند. در «هستی»، کنش های هنجارشکنانه ی نوجوان، در جامعه ای که نوجوانان ستم دیده اند، رسمیت و قدرت بزرگسالان را خدشه دار می کند. هنجارشکنی نوجوان، معطوف به قانون های خانه و جامعه و در زمینه ی جنسیت، دگرپوشی و گزینش هویت مردانه برای رسیدن به هویت زنانه در جامعه ی مردسالار اتفاق می افتد. در «دختره ی خل وچل»، طنز کارناوالی، قدرت مردانه را به نفع زنان رنج کشیده به سخره می گیرد. جنون نوجوان، زبانش را بی پرواتر و کنش هایش را کارناوالی تر می کند، اما تمسخر، تنها شکست هنجارها را یادآور می شود و تغییر دیگری در مناسبت های جامعه ی مردسالار به وجود نمی آورد. در نگاهی مقایسه ای، هنجارشکنی نوجوان در «هستی»، نتیجه بخش تر بوده است.