حمیده بابازاده

مکاتبات و مذاکرات امام حسین(ع) در کهن ترین و معتبرترین منابع تاریخی بیان شده است که منبع موثقی در پی جویی دیدگاه امام حسین(ع) در مورد زمینه های قیام عاشورا و شخصیت فرماندهان، حاکمان و پیروان آنان با روش تحلیل محتوا می باشد. تحلیل محتوای این بیانات نشان می دهد که پرکاربردترین موضوع مطرح شده، مسئله ولایت می باشد و مدل منطقی ارائه شده نیز مبین آن است که آزادی خواهی و ذلت گریزی ویژگی بارز ولایت مداران و دوستی و بیعت با دشمنان، دنیاخواهی و فریب زدگی از ویژگی های ولایت گریزان است، همچنان که رشد و تعالی فرد و جامعه از آثار ولایت مداری و هلاکت فرد و جامعه از آثار ولایت گریزی است. از سوی دیگر «علل شکل گیری جنگ» و «شخصیت فرماندهان» دو موضوع مهم در مدل تحلیلی واقعه نظامی عاشوراست که از خلال بیانات امام حسین(ع) مکشوف می گردد. از دیدگاه امام مشکلات اعتقادی مانند عدم ایمان به ولایت امامان، پیمان شکنی، دنیاخواهی و حکومت طلبی از دلایل زمینه ساز قیام و گماردن افراد نالایق به مناصب حکومتی، انحراف طلبی با تحریف معنوی قرآن، کتمان حقایق و سنت شکنی از جمله ویژگی های حاکمان عصر ایشان است.

احادیث «جف القلم» که در منابع حدیثی شیعه و سنّی با اسناد متعدد نقل شده، از جمله مستندات صوفیه، عرفا و برخی از مفسران است که تلاش کرده اند این احادیث را هماهنگ با موضوع جبر نشان دهند. برای رازگشایی مدلول اصلی، با استفاده از روش تحلیل محتوا که از ویژگی عینیت برخوردار است، حدیث مشترک در منابع شیعه و سنّی، مورد ارزیابی قرار گرفت. تحلیل کمّی نشان می دهد که توصیه های اخلاقی و مسئولیت انسان در قبال اعمال خود، در روز قیامت که دلالت بر مسئله اختیار انسان دارد، بیشترین موضوعات مطرح شده در حدیث هستند و بیانگر دغدغه اصلی پیامبر اکرم 2 در ایراد آن است. نمودارها و جداول بخش قیاس منطقی با شواهد مستقل نشان می دهد افعال منتسب به انسان نسبت به افعال منتسب به خدا و ضریب رخداد توأمی افعال انسان و ضمایر مربوط به او که به نقش آفرینی انسان در اعمال خود دلالت دارد، میزان بالاتری دارد وگویای وجود اختیار انسانی در انگیزه پیامبر اکرم 2 در بیان حدیث است. تحلیل کیفی نشان می دهد که عبارت «فجری القلم بما هو کائن» بیانگر تدبیر نظام علّی و معلولی عالم تکوین توسط خداوند در لوح محفوظ است. افزون بر آن، ارزش ها و رذایل اخلاقی و اختیاری می توانند به عنوان مانعی در برابر علل ناقصه در لوح محو و اثبات باشند و اثر نیک یا بد علت تامه(اسباب عامه) در لوح محفوظ را از بین ببرند.

لایه دار بودن واژگان قرآن کریم، زمینه جست وجوی معناشناسانه «طمأنینه» را در این پژوهش فراهم نموده است. از آنجا که یکی از شیوه های تبیین معنایی واژگان، کشف روابط معنایی واژه و شبکه معنایی آن است، در این پژوهش، ارتباط معنایی «طمأنینه» با واژه های همنشین در شعر جاهلی، و با واژه های همنشین، متقابل و جانشین در قرآن بررسی گردیده است. حاصل تحقیق حاکی از آن است که واژه «طمأنینه» در شعر جاهلی، با توجه به فرهنگ آن عصر و تضاد خوی تند جاهلیت با طمأنینه، بیشتر در معنای امنیت جسمانی و آرامش مادی به کار رفته است و به دلیل انتقال در کاربرد و هنرآفرینی در اشعار جاهلی و قاموس لغت، از ویژگی چندمعنایی برخوردار شده و با نزول قرآن توسیع و ترفیع معنایی یافته است. حاصل مطالعه توصیفی در بافت قرآن نیز نشان می دهد که «طمأنینه» یک فعل ادراکی است که با همنشین های خود، رابطه تقابلی، جانشینی، مکملی، اشتدادی و شمول معنایی دارد و «ایمان» به عنوان فعل ادراکیِ توأم با عمل و با دارا بودن عنصر عاطفی و معرفتی، و «ذکر» به عنوان فعل ادراکی، مٶلفه های شرطیِ «طمأنینه» را تشکیل می دهند و «کشف حقیقت و یقین»، «رضای الهی»، «معیشت طوبی»، «سکینه» و «ربط قلب»، مٶلفه های ماهوی آن را می سازند و با واژه های «ارتداد»، «انقلاب قهقرایی در فتنه ها» و «خوف» تقابل مدرج دارد.