حدیث گودرزی

سرآغاز توسعه تجاری انگلیس و هلند در ایران و خلیج فارس در عصر شاه عباس اول بود. کمپانی های هند شرقی انگلیسی و هلندی توانستند بعد از تلاش های بسیار در نواحی مختلف ایران تجارتخانه هایی تأسیس کنند و در مقابل نیز هلندیان در این امر از انگلیس عقب نماندند. بر اساس آنچه که موجود است شاه ایران نیز نسبت به حضور آنان در ایران رضایت نسبی داشته و برای حضور آنان در ایران قوانینی که به کار آنان سهولت می بخشید وضع کرد. همچنین اعزام سفرایی به دربار کشورهای اروپایی کمک شایانی برای حضور اروپاییان در ایران شد. در این بررسی ما به چگونگی ایجاد رابطه تجاری ایران و اروپاییان، انگلیسی ها و هلندی ها می پردازیم که تا توسعه تجاری در ایران چگونه رفتار می کردند. همچنین درباره افرادی که با دربار صفوی مشغول بودند بررسی هایی انجام می شود. توسعه تجاری درخلیج فارس سبب شد قدرت اقتصادی و تجاری خلیج فارس در دستان اروپاییان باقی بماند که خود نشانه گسترش استعمار از طریق تجارت بود. بعد از مرگ شاه عباس اول به علت ضعف سلاطین پس از او خلیج فارس دیگر مانند قبل نبود و با دادن امتیازات بسیار به تجار خارجی علل خصوص انگلیسی ها حضور آن ها مملوس تر شد به طوری که در قرن هجده میلادی دیگر رقیبی جدی برای آنان در خلیج فارس نبود.در نهایت می توان بیان کرد کشورهای غربی در راه شرق همواره به دنبال تجارت ثابت و قدرتمند بودند تا در شهرهای خود بتوانند کالاهای مورد نیاز را تهیه و همچنین بازار مبدأ کالا را در دست بگیرند.

هر آنچه که در طول تاریخ در فرامین و اسناد دیده می شود، وجود تأییدیه است که در طول زمان تغییراتی را در پی داشته است. در دوران معاصر ایران و عصر صفویه که بیشتر آثار باقی مانده از صفویان مربوط به امور آستان قدس رضوی می باشد که در مرکز اسناد آسناد نگه داری می شود و ما می توانیم از همان اسناد اطلاعاتی را به دست آوریم. با گذشت زمان و شکل گیری دوران قاجار، به ویژه عصر ناصری تحول بیشتری در اسناد پادشاهان شکل گرفت و امضا کم کم وارد اسناد شد. البته این موضوع به صورت تدریجی بود و در دوره های بعدی و عصر مظفرالدین شاه شکل کامل تری گرفت و با اسامی ادغام شد و در دوران پهلوی به طور کامل جای مهر را گرفت. درباره طغرا مهر و نشان نیز مشخصات خاصی وجود داشت که در باره آن می توان به اشکال و خطوط خاصی را در بر می گرفت که آن هم به زمان خودش بستگی داشت. ابتدا طغرا در بین پادشاهان رواج داشت و برگرفته از نام ترکی نیز بود. بعد ها با تغییر حکومت ها و دیوان های شکل گرفته، نشان و مهر نیز وارد سند و فرامین شد و تا دوران قاجار جایگاه محکمی را در اسناد داشت، سپس حالت شکل گرفته بعدی امضا بود که امروزه نیز بسیار تنوع و در اشکال مختلف استفاده می شود. درباره موضع امضا و مهر و طغرا به طور کلی تحقیقات گسترده ای صورت نگرفته است و تنها در مقالات و یا کتاب جلوه های هنر در اسناد ملی می توان پیشینه ای به صورت تصاویر دید که بسیار با ارزش می باشد. آنچه که ما در این مقاله بررسی می کنیم نوعی تغییر مهم در سند پادشاهی هست که در طول سال ها صورت گرفته است و با کمک از مقالات و کتب و اسناد موجود در آرشیو ملی موجود اطلاعات را گردآوری کرده ایم.

در دورانی که خوجه در شرق ایران و در فرقه اسماعیلیه زندگی می کردند طبق تمامی شریعت اسماعیلیان به سر می بردند. اما آنچه که در زندگی دینی آنان تأثیر گذارد، تحولات سیاسی بود که با درگیری و نزاع نیز همراه بود و سبب شد تا گروهی از آنان به هند مهاجرت کنند و در نتیجه به فرقه اثنی عشری گرایش یابند البته این تحول در تاریخ معاصر شکل گرفت و آنچه که در تاریخ خوجه ها دیده می شود حضور آنان در بین فرقه اسماعیلیه است. با توجه به پیشینه ذکر شده در مقدمه ما در این پژوهش به دنبال این امر هستیم که تحولات خوجه ها از دوران پس از تشکیل اسماعیلیه تا تحولات آنان در دوران معاصر به چه شکل بوده است؟ برای پاسخ به این سؤال می توان فرضیه مهاجرت ها و نزاع هایی که در بین فرقه اسماعیلیه و اثنی عشری صورت گرفته است اشاره کرد. هر آنچه که در بین خوجه رخداده است به نظر بسیار دقیق و قابل درک است، زیرا آنان پس دورانی که خود را به فرقه اثنی عشری نزدیک کردند کم کم به سمت مکتب و فدراسیون هایی رفتند تا بتوانند تحکیم خود را ابراز کنند. حتی از گرایش به سوی رجال مهم نظیر بلال مسلم میشن و سازمان او سخن گفت که در جهت رشد آنان بسیار مؤثر بود.

اباضیه یکی از شاخه های وسیع و بازمانده خوارج است و نام آن از عبدالله بن اباض گرفته شده است. هرچند به طور سنتی ابن اباض را پایه گذار فرقه اباضیه می دانند، اما ظاهراً ریشه اندیشه خوارج میانه رو به ابوبلال مرداس بن ادیه تمیمی باز می گردد که رهبری گروه معتدل خوارج بصره را که به جواز تقیه و وانهادن جهاد عقیده داشتند و «قعده» نامیده شدند در اختیار داشت. تدوین اندیشه های اباضیه وامدار تلاش ابوشعثاء جابر بن زید است، بدان پایه که برخی انتساب اباضیه به ابن اباض را تنها نسبتی اصطلاحی و به اعتبار مواضع سیاسی برجسته او و از جمله نامه اش به عبدالملک بن مروان دانسته اند، و برخی نیز جابر بن زید را سازمان دهنده واقعی فرقه معرفی کرده اند.به هر روی، پس از آنکه در پی قتل ابوبلال (61 ق. / 680 و 681 م) خوارج بصره برای یاری عبدالله بن زبیر راهی مکه شدند و با بروز اختلاف میان آن ها و ابن زبیر بخشی از مخالفان تحکیم راه یمامه در پیش گرفتند و بخشی نیز به بصره بازگشتند، دسته هایی از خوارج به رهبری ابن ازرق خواهان هجرت و جهاد شدند و به سوی اهواز رفتند و بخش محدودتری از آنان به رهبری عبدالله بن اباض، عبدالله بن صفار و ابوبیهس در بصره ماندند (سال 64 ق. / 683 و 684 م). در منابع تاریخی و کتاب های ملل و نحل آگاهی های اندکی درباره ابن اباض در دست است و سال ولادت و وفات او نیز به درستی روشن نیست. همین اندازه روشن است که وی از تابعین بود و با عبدالملک مروان (65-86 ق. / 685- 705 م) هم مکاتبه هایی داشت. از همین روی است که در برخی از تحقیقات معاصر مرگ او را در حدود سال 80 ق. / 699 م. دانسته اند.اﺑﻮ ﺑﻼل ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻔﮑﺮات و آرای ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ آﻣﯿﺰ ﺧﻮﯾﺶ، ﻏﯿﺮ ﺧﻮارج را ﻧﯿﺰ در زﻣﺮه ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣ ﻖ ﺑﺮ می شمرد و ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺸﺘﺎر، ﻗﺘﻞ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی را ﺟﺎﯾﺰ نمی شمرد. ﭘﺲ از اﺑﻮ ﺑﻼل و ﺑﻪ رﻏﻢ اندیشه های اﻋﺘﺪاﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ، اﺑﺎﺿﯿﺎن راه اﻧﺤﺮاف را ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ و ﺳﺮﻣﻨﺸﺄ ﺗﺤﻮﻻت ﻋﻈﯿﻤﯽ در اﺳ ﻼم ﮔﺮدﯾﺪﻧ ﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ، ﺑﺮرﺳﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮی ﺧﻮارج اﺑﺎﺿﯿﻪ می باشد ﮐﻪ ﺑ ﺎ رویکرد ﺗﺤﻠﯿﻠ ﯽ- ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.در جمع بندی این پژوهش می توان بیان کرد: 1- جرقه اندیشه اباضیه، فرقه ای از خوارج قبل از جنگ نهروان شکل گرفت.2- این فرقه دارای چندین رهبر بودندکه از ابوبلال مرداس به عنوان فردی اعتدالی یاد می شود.3- جایگاه خاصی برای این فرقه نمی توان نام برد و معمولا به تشکیل حکومت اعتقادی نداشتند.4- آنان پیرو روش و راه خود بودند و هرگونه مخالفت با آن را کفر می دانستند.5- از نظر آنان داشتن امام نیازمند شرایط است و هر گاه لازم باشد امام جهت دفاع از حریم و یا جهت کشور گشایی انتخاب می شد.6- معمولا به دلیل داشتن عقاید خاص خود با والیان نواحی مختلف در حال ستیز بودند.