سیامک صفاپور

کاغذهای تاریخی بیانگر هویت و ارزش های ملی، مذهبی، هنری و تاریخی هر است. شناخت عوامل سازنده کاغذ و تعیین نوع کاغذ از نظر الیاف، آهار و دیگر مواد به کاررفته می تواند به شناخت فرهنگ های گذشته، نگرش های پیشین و تطور فنون مرتبط کمک شایانی نماید. با این وجود برخی نسخ خطی وجود دارند که تاریخ کتابت آن ها هنوز مشخص نیست و این امر موجب می گردد از ارزش استنادی آن ها به دلیل عدم آگاهی از هویت تاریخی آن ها کاسته شود. با استفاده از روش های تجزیه کیفی، کمی و شناسایی مواد تشکیل دهنده کاغذهای نسخ خطی می توان ساختار و درنتیجه زمان احتمالی تهیه کاغذ و یا زمان استفاده از آن به عنوان یک اثر فرهنگی را شناسایی نمود. در این پژوهش، امکان تعیین قدمت چهار نسخه خطی بدون تاریخ کتابت معلوم از طریق شناسایی مواد کاغذ نظیر نوع، ویژگی های الیاف، آهار مصرفی و مقایسه آن ها با چهار نمونه با تاریخ مکتوب دوره صفویه به دلیل در دسترس بودن نسخ این دوره مورد مطالعه قرار گرفت. در صورت مثبت بودن این راهکار می توان در آینده با دوره های دیگر مقایسه نمود. بدین منظور از روش های مختلف نظیر شناسایی با معرف های رنگی، مشاهدات میکروسکوپ نوری، آنالیز طیف سنجی مادون قرمز تبدیل فوریه (FTIR)، آنالیز گرماسنجی روبشی تفاضلی (DSC) و آنالیز وزن سنجی حرارتی (TGA) استفاده شد. با استفاده از هرکدام از روش های آنالیز اطلاعات ویژه ای در خصوص ساختار فیزیکی، شیمیایی، شکل ظاهری و جنس نمونه های کاغذ به دست آمد. نتایج آزمون شناسایی الیاف شامل روش های میکروسکوپ نوری و معرف های رنگی حاکی از آن است که در ساخت همه نمونه ها (به غیر از یک نمونه معلوم که از کنف ساخته شده است) الیاف کتان بکار رفته است. نتایج طیف سنجی مادون قرمز نشان دهنده وجود سلولز، همی سلولز و فقدان لیگنین در تمامی نمونه ها بود. همچنین آهار استفاده شده در ساخت کاغذ از نوع پلی ساکاریدی (نشاسته) تشخیص داده شد. نتایج آنالیز وزن سنجی حرارتی و گرماسنجی روبشی تفاضلی نشان داد، هر نمونه بسته به تاریخچه حرارتی و شیمیایی، پایداری و رفتار حرارتی متفاوت و مخصوص به خود دارد. همچنین مقاومت حرارتی همی سلولز نسبت به سلولز کمتر بود. بطورکلی نتایج این مطالعه نشان داد، بررسی قدمت نمونه های بدون تاریخ، از طریق آنالیزهای حرارتی با بررسی مواد خام و مواد اولیه کاغذها امکان پذیر است و ترکیب این داده ها با نتایج سایر آزمون ها و یکسان بودن مواد اولیه (ترکیب و اجزای آن) تائید می کند که کاغذهای بدون تاریخ مربوط به دوران صفویه هستند.

 گلیم بافی از هنرهای اصیل ایرانی است که ریشه در فرهنگ و باورهای قومی داشته و وسیله ای جهت شناسایی افکار و انتقال آداب و رسوم منطقه ای محسوب می گردد. از جمله مناطق فعال در این حوزه، شهر اردبیل می باشد که از دیرباز علاوه بر تولید گلیم، محل دادو ستد شاهسون های ترک تبار نیز بوده است که بافته های خود را در آن-جا به فروش می رساندند. از این رو منطقه مذکور در گلیم بافی جایگاه ویژه ای داشته است. در گلیم های قدیمی اردبیل، شاهد رنگ بندی بسیار تیره ، طرح های سنتی و اصیل و بافته هایی چاکدار بوده ایم. در قیاس این بافته ها  با نمونه های امروزین آن چه که نظر را به خود جلب می نماید تفاوت های فاحشی است که در برخی پارامترهای ذکر شده به وجود آمده است. در نمونه های نوین بیشترین تغییر در رنگ بندی مشهود است که رنگ های ملایم جایگزین رنگ های سیر کهن گشته اند. در درجه بعدی تغییر در شیوه بافت می باشد. در گذشته کثرت بافته های چاکدار نسبت به شیوه قایق بافت را شاهد بوده ایم ولی امروزه جای این دو تکنیک تعویض گردیده است. از لحاظ نوع طرح کم ترین میزان تغییر را می توان یافت که این تغییرات در روش های ترکیب بندی آن ها صورت پذیرفته است. پژوهش حاضر که به صورت کیفی انجام یافته با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی نمونه های کهن و نوین را مورد مطالعه قرار داده است که نتیجه آن مشخص کننده نوع تحولات می باشد.  هر چند که تغییرات مذکور در جهت نزدیکی به اهداف مشتریان و علی الخصوص مشتریان خارجی و در نتیجه کسب درآمد بیشتر از جانب تولیدکنندگان بوده است اما کیفیت بافته های جدید در نظر گرفته نشده و علاوه بر از دست دادن حالت سنتی قدیمی، کیفیت بافته ها نیز بسیار کاهش یافته است.