محمدرضا شاه پروری

در دهه های اخیر، قالی قم به سبب زیبایی منحصر به فرد طرح، نقش و رنگ همراه با ابریشم و رجشمار بالا از شهرت و جذّابیت بهره مند بوده است. از این رو شناخت عوامل مؤثر جذابیت قالی قم از بُعد زیبایی شناسی با تکیه بر سه عنصر طرح، نقش و رنگ امری ضروری است. بدین سبب پژوهش حاضر با تجزیه و تحلیل بیش از صد نمونه قالی معاصر قم، با هدف بررسی دلایل زیبایی قالی این منطقه از نظر خریداران و تطبیق آن با مبانی زیبایی شناسی هنرهای سنّتی انجام شد. نتایج حاصل از نظرسنجی متقاضیان قالی قم نشان می دهد که رنگ و نوع رنگ بندی در کنار نوآوری در طرح های سنّتی، ظرافت، بافت منظم و جلای ابریشم، مهم ترین عامل زیبایی و جذابیت قالی های قم به شمار می آید، اما به رغم تنوع در طرح و رنگ، نقوش ریز و متراکمی که سطح ظاهری قالی را می پوشاند، از تنوع فرمی پایینی بهره مند است که تنها کاربرد اِشغال فضا و ایجاد تنوع رنگی را بر عهده دارد. به طور کلی نتایج نظر سنجی نشان می دهد، مؤثرترین عامل زیبایی در درجه اول به رنگ و چیدمان رنگی، در درجه دوم نوآوری در طرح و سپس ترکیب بندی نقوش وابسته است. این پژوهش توسعه ای به روش کتابخانه ای و همچنین میدانی انجام شد که به شیوه های اسنادی و پیمایشی، اطلاعات لازم به دست آمد و نتایج به روش توصیف و تحلیل محتوا بررسی شد. نتایج مطالعه مبانی زیبایی شناسی هنرهای سنّتی و تطبیق آن با قالی های قم نشان می دهد، به رغم وجود تغییرات و خلّاقیّت های بسیار، قالی این منطقه در بستر اصول هنرهای سنّتی رشد یافته و از منظر طرح، نقش و رنگ خارج از اصول نیست. اگر چه این قالی طی دو دهه اخیر، از اصل کاربردی بودن، سادگی و صمیمیت که از مشخصه های مهم هنر سنّتی است، فاصله گرفته و به هنری تجملی تبدیل شده است.

قالی ایرانی همواره تجلی گاه نقوش متعددی است. هر یک از این نقوش، به گونه ای از ابراز احساسات هنرمند طراح و یا بافنده بهره جسته و از زندگی اجتماعی، اعمال آیینی و تمایلات فرهنگی آنان تأثیر گرفته و ازاین رو حامل مفاهیم کثیری همانند بهشت عدن، جاودانگی، خیر و شر است. در میان نقوش متنوع، نگاره خورشید خانم که قدمتی دیرینه دارد، از نگاره های رایج در قالی است که در فرم های شکسته، گردان و در نقاط گوناگون جلوه گری می کند و توسط بسیاری از بافندگان روستایی، عشایری و یا شهری مورداستفاده قرار می گیرد. لذا در پژوهش حاضر، چرایی کاربرد نقش مایه موسوم به خورشید خانم در قالی ایرانی به عنوان مهم ترین هدف موردبررسی قرار می گیرد. بدین جهت در راستای پاسخگویی به سؤال مذکور، ابتدا به بررسی و تبیین جایگاه خورشید و زن که دو عنصر تلفیقی در نگاره موردبحث است، طی ادوار گوناگون پیش و پس از اسلام در فرهنگ ایرانی پرداخته می شود. سپس با بررسی مفاهیم نقش مذکور، جایگاه آن در قالی و معانی حاکم بر آن و تأثیرپذیری آن از مناطق گوناگون موردتوجه قرار می گیرد. نتایج بررسی ها مبین آن است، نقش مایه خورشید خانم علاوه بر کاربرد تزئینی و فیگوراتیو در قالی، از مفاهیم معنوی و نمادین، نظیر الوهیت پروردگار، اقتدار، تعالی و نشانه هایی از او اشاره دارد. روش تحقیق در مقاله حاضر توصیفی و تحلیل محتوا بوده و گردآوری اطلاعات علاوه بر شیوه میدانی، به صورت کتابخانه ای نیز انجام گرفته است.