ابوالفضل فصیحی

این پژوهش کوشیده است تفسیر جدیدی از پدیده ی جهاد در افغانستان معاصر ارائه کند. با حمله ی شوروی به خاک افغانستان، مردم افغانستان به جهاد علیه شوروی و رژیم دست نشانده ی آن در افغانستان پرداختند. جهاد مقوله ای است که پس زمینه ی تاریخی طولانی در افغانستان دارد. از دهه ی ۱۹۷۰ فرایند تولید اسطوره ی جهاد آغاز شد. فرایند تولید اسطوره ی جهاد در ناخودآگاه اجتماعی جامعه ی افغانستان و به وسیله ی آیکون ها صورت گرفت. آیکون ها، نمادهایی هستند که کل کار بر روی اسطوره ای که در پشت آن نهفته است را به خاطر می آوردند. در این زمینه می توان از سه آیکون برای اسطوره ی جهاد نام برد: آیکون استعمار، آیکون حکومت مزدور و دست نشانده و آیکون مستضعفین. اسطوره ی جهاد با تبدیل کردن گروه های مذهبی به موجودیت های سیاسی و ایجاد آنتاگونیسم و دیگری سازی، به برساخته شدن و برکشیده شدن امر سیاسی منجر شد. اسطوره ی سیاسی جهاد موجب بسیج گروه های مذهبی و تبدیل شدن آن ها به گروه بندی های سیاسی شد. دیگریِِ برساخته شده توسط اسطوره ی جهاد به عنوان دشمنی تلقی شد که باید علیه آن جنگید. در نهایت این فرایند به سقوط حکومت کمونیستی در افغانستان منجر شد.

پس از پیروزی مجاهدین بر رژیم کمونیستی افغانستان در سال ۱۹۹۲، جنگ داخلی میان گروه های مسلح مجاهدین به وقوع پیوست. عمده این جنگ ها میان دو نیروی پشتون (حکمتیار) و تاجیک (مسعود) اتفاق افتاد. فهم و تفسیر صحیح از این منازعه، اهمیت اساسی و راهبردی دارد. انگیزه ای که می توان برای آغاز این درگیری و تنش داخلی تصور کرد را تحت عنوان اسطوره زعامت می توان تفسیر کرد. سؤال این است که جنگ داخلی در افغانستان از طریق اسطوره زعامت چگونه قابل تبیین است؟ برای تحلیل این موضوع، از رویکرد اسطوره سیاسی و فهم اشمیتی از امر سیاسی استفاده شده است. نتیجه ای که از این پژوهش حاصل شد این است که اسطوره زعامت به تمایز دوست و دشمن و آنتاگونیسم انجامید. این آنتاگونیسم و دیگری سازی، گروه های قومی را به موجودیت های سیاسی تبدیل کرد و باعث جنگ و درگیری نظامی شد. فتح کابل به مثابه آیکونی بود که کل اسطوره زعامت را به یاد می آورد. به دلیل اهمیت نمادین فتح کابل، مناقشه ها و تنش های سیاسی مخصوصاً بین دو قوم تاجیک و پشتون بر سر فتح کابل اتفاق افتاده است. در ۱۹۹۲ با فتح کابل توسط نیروهای مسعود و ربانی این اسطوره شکسته شد. حکمتیار به عنوان یکی از رهبران و نخبگان پشتون این مسئولیت تاریخی را بر دوش خود احساس کرد که این اسطوره را احیا کند. نتیجه مستقیم این امر، تنش و درگیری نظامی در کابل بود.

مفهوم شهروندی اگرچه مفهومی پرسابقه در تاریخ اندیشه ی سیاسی است؛ اما با ظهور مدرنیته و تحولات عظیم سیاسی - اجتماعی و صنعتی در غرب و حوادث مهمی هم چون انقلاب فرانسه، مفهوم مدرنِ شهروندی در محوریت اندیشه ی سیاسی غرب قرار گرفت. از اواخر قرن بیستم با ظهور مسایل و موضوعات جدیدی هم چون مهاجرت، جهانی شدن، فمینیسم و جنبش های جدید هویت طلب، انگاره ی مدرن شهروندی لیبرال به پرسش و چالش گرفته شد. یکی از آلترناتیوهای ارائه شده برای نظریه ی شهروندیِ لیبرال، نظریه ی چند فرهنگ گرایی بوده است که بیشتر از سوی ویل کیملیکا، فیلسوف سیاسی کانادایی مطرح شده است. در این پژوهش ضمن تبیین این نظریه و با محور قرار دادن توسعه به مثابه ی بسط شهروندی، گفته می شود که مفهوم شهروندیِ چند فرهنگی یک نوع شیفت درون پارادایمی از شهروندی ِ لیبرال محسوب می شود. در حقیقت، اگر جریان توسعه ی سیاسی را یک جریان مداوم و خطی بدانیم، می توان قائل به این شد که کشورهای چند فرهنگ گرا با بسط شهروندی، به مرحله ی جدید و پیشرفته تری از توسعه ی سیاسی قدم نهاده اند.