سید محمد راستگو

ادب از سرآمدانِ روزگاران. از ویژگی های نوشته های او که سرشاراند از نکته سنجی های عرفانی، حکمی و ... و این پژوهش به بررسی آن ها پرداخته، یکی نیز اشعار فارسیی است که بیشتر بی نام گوینده و گاه با نام گوینده در جای جای سخنان او آمده و این ویژگی پی آمد دیدگاه ویژه ی او به شعر است. پرسش اصلی این پژوهش یکی دیدگاه ویژه یِ قاضی در باره ی شعر است و دیگر کیستی و چیستی شاعرانی که بیت هایی از آنان آورده. در پاسخ به این پرسش ها به شیوه ی کتابخانه ای نخست دیدگاه پیشرفته ی قاضی که شعر را آیینه ای می داند که هرکس خویشتن خویش را در آن می بیند، باز نموده ایم. دیدگاهی که با دیدگاه امروزیان درباره ی مرگ مؤلف و بی معنی بودن شعر همانند است، و سپس تا آن جا اسناد تاریخی یاری کرده اند، شاعرانی چون ابوالحسن بستی و یوسف عامری و احمد حمویه و واعظ سرخسی و ... را که قاضی ابیاتی از آنان آورده، شناسانده ایم و به این نتیجه رسیده ایم که قاضی هم درباره ی شعر دیدگاهی پیشرفته داشته و هم نام و نمونه هایی از اشعار چند شاعر عارف سده های چهارم و پنجم را که جای دیگری نشانی از آن ها نیست، زنده نگه داشته.

از میان نسخه های فراوان کتابخانه گرانبهای استاد دکتر اصغر مهدوی، رساله عرفانی ارزشمندی است به زبان فارسی و به گمان بسیار از سده های پنجم یا ششم که به دلیل افتادگیهای آغاز و انجام و به دست نرسیدن نسخه دیگری ازآن، نه نام خود رساله شناخته است و نه نام نویسنده آن. بررسی این رساله که به گمان بسیار بازنوشت مجالس پیری عارف است و از گونه گفتار نوشتهای صوفیانه، نشان می دهد که گوینده عارفی دانشمند بوده است از گونه کسانی چون احمد غزالی و عین القضات همدانی که افزون بر آگاهی بسیار از قرآن و حدیث و علوم شریعت با سلوک صوفیانه و تجربه های عارفانه نیک آشنا بوده و آن چه می گفته از سر تجربه و آزمودگی بوده است. در این مقاله به معرفی گسترده تر این رساله همراه با بازنمایی پاره ای از ویژگیهای زبانی آن پرداخته شده است. این ویژگیهای زبانی و... بسیار کهن می نمایند و این گمانه را که این متن از سده پنجم یا ششم است قوت می بخشند و گاه مانند فراوانی واژگان و ترکیبات عربی اندکی تازه تر می نمایند و آن را با متون سده هفتمی نزدیک می سازند.