وحیدرضا زینی جهرمی

گویشورِ ایرانیِ باستان، با افزودنِ پیش فعل به فعل، معنیِ آن را کرانمند می کرده و بدین گونه پیامِ خود را دقیق تر بیان می کرده است. آنچه در این زمینه در منبع ها دیده می شود چنان اندک و نارساست که ساخت، کارکرد و پیشینه پیش فعل ها را برای ما روشن نمی کند. دستورِ کارِ این نوشته، شناساییِ بیست پیش فعلِ ایرانیِ باستان به همراه ریخت های گوناگونِ آنها و بررسیِ بسامدِ کاربردیِ این پیش فعل هاست. همچنین کوشیده شده است تا نارسایی هایی که در زمینه ساخت، کارکرد و ریشه هندواروپاییِ آنها دیده می شود، برطرف شود. در این بررسی روشن می شود که پیشوندِ فعلی نامیدنِ پیش فعل ها در اوستا از دیدِ ساخت شناختی نادرست است. دیگر اینکه پیش فعل ها بازمانده های گروهی از قیدهای اداتی هندواروپاییِ آغازین هستند که در زبان های ایرانیِ باستان کارکردِ پیش فعلی به دست آورده اند و از این پس، معنیِ فعلی را که با آن پیوند می خورند ویرایش و کرانمند می کنند.

گویشور ایرانی باستان با افزودن پیش فعل به فعل، معنی آن را کرانمند می کرده و بدین گونه از پیوند آن دو، فعل مرکب اداتی را پدید می آورده است. در گام نخست سرگذشت دیرپای پیش فعل ها، ساز و کارهای گوناگونی در چارچوبِ دستوری شدن، در روند زایش آنها از قیدهای اداتیِ هندواروپاییِ آغازین در کار بوده اند. سپس در گامِ دوم، سازوکارهای دیگری پیش فعل های باستانی را دستخوشِ دگرگونی هایِ ساختاری، معنایی و آوایی کرده و آنها را به پیشوندهای فعلی و سپس به پیشوندهای مرده دگرگون کرده اند. سرانجام، زبان های ایرانی، با ساختنِ پیش فعل های تازه ای از قیدها و پیشایندهای باستانی، جایِ خالیِ پیش فعل های ازکارافتاده را پر کرده اند. این پیش فعل های نوساخته، در دوره میانه کارکردِ گسترده ای یافتند و تنها با دگرگونی هایِ اندکی، کارکردِ خود را تا فارسیِ نو پی گرفتند. دستور کار این نوشته، شناسایی ساز وکارهایی است که در دگرگونیِ آنها از هندواروپاییِ آغازین تا دوره باستان و سپس تا دوره میانه کارکرد داشته اند.