مدینه کرمی

با ورود مدرنیته به کشورهای سنتی، تقابل و تضادی دامنه دار و پُرپیامد در زندگی فکری و اجتماعی افراد، به ویژه اندیشمندان جامعه ایجاد شد. انسان اندیشه ورز معاصر با مقایسه دنیای مدرن -که رهاورد غرب است- و سنت های خودی به تعارضی سخت دچار می شود و در میان احساس شرقی و خرد غربیِ نوین در تعارض قرار می گیرد. اگر روشنفکر نتواند راه میانه ای برای درک اوضاع بیابد، به حیرت، دوپارگی شخصیت و بحران هویت و در مواردی به پوچ انگاری و هیچ گرایی می رسد. بوف کور، به عنوان نخستین اثر داستانی مدرن ایران، دستاورد رویارویی سنت و تجدد در ایران نیمه جدید رضاشاهی است. این مقاله می کوشد پیامدهای حاصل از رویارویی سنت و تجدد را در این اثر داستانی در پیوند با نویسنده اش –صادق هدایت- نشان دهد. راوی داستان در جست وجوی «فردیّت» و شناخت خود به عدم شناخت خود و دیگران می رسد. حیرت، شک و ناپایداری حاکم بر راوی و داستان، درهم ریختگی و از هم گسیختگی زمان و مکان و احساس فاصله بسیار با اجتماع و خود بیانگر بحران هویت راوی است. این بحران هویت که همراه با پوچ انگاری، خویشتن گریزی و دیگرگریزی است، به مرگ تدریجی و خودخواسته راوی می انجامد. هم چنین حضور مؤثر زن و توجه ویژه به کارکرد او در ذهن مرد، اجتماع مردسالار و به تبَع، در آثار ادبی از جمله بوف کور،که در آثار پیشامدرن وجود نداشت، از دیگر پیامدهای جدال سنت و تجدد است. تقابل علم و دین که به شکل رویارویی عقل با خرافات و باورهای تغییر شکل یافته مذهبی است، پیامدی دیگر از این رویارویی است. همه این اندیشه ها را می توان در شخصیت هدایت بازیافت؛ اما نمی توان گفت که او به اندازه راوی داستانش پوچ گرا بوده است.

در این مقاله به دو حوزه ی مهم از فعالیت های سلیم نیساری پرداخته می شود؛ نخست، خدمات ارزنده ای که او در زمینه ی گسترش و ترویج زبان فارسی داشته که خود شامل تألیف کتاب درباره ی انشای فارسی، دستور خط فارسی و آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان است و حوزه ی دوم، حافظ پژوهی است: در این مقاله به-طور مشخص به معرفی کتاب دفتر دگرسانی ها در غزل های حافظ و روش کار او در این کتاب پرداخته می شود. کتاب فارسی یاد بگیرید از نیساری پیشگام تألیف کتاب در این زمینه در داخل ایران بوده است. معیارهایی چون عنوان مناسب، کیفیت نگارش و چاپ، برخورداری از تصاویر رنگی جذاب برای کمک به یادگیری فراگیران، نگارش براساس چارچوب نظری و علمی دقیق متناسب با سطح پایه، استفاده از آوانگاری و نیز پیشگامی این کتاب در نوع خود، از جمله موارد شایستگی این اثر است. دفتر دگرسانی ها در غزل های حافظ دقیق ترین محاسبه ی اختلاف نسخه های حافظ و نسخه بدل های آن است که تاکنون در زمینه ی حافظ پژوهی نوشته شده است. نویسنده در این کتاب به معرفی برخی اصطلاح های رایج در تصحیح نُسَخ مانند تصحیح قیاسی، دگرسانی و تفاوت آن با اشتباه، اهم نسخ و شرایط آن و همچنین به معرفی 50 نسخه ی دیوان حافظ مربوط به قرن9 هجری پرداخته است. در مهم ترین بخش کتاب 424 غزل حافظ را بر پایه ی نسخه های موجود و با درنظرگرفتن نوع بیان و سبک حافظ گزینش کرده و اختلاف نسخه ها و دگرسانی های آن ها را با ذکر جزئیات و شماره بندی های دقیق به صورت یک جا پیش روی مخاطب گذاشته است.

سرگشتگی روشنفکرِ شرقی به عنوان یکی از پیامدهای تقابل سنّت و تجدّد، موضوع پژوهش حاضر است که به طور موردی رمان های راه آب نامة جمال زاده و قندیل امّ هاشم یحیی حقّیرا بررسی می کند. پس از مطالعة تاریخی ایران و مصرِ معاصر و بیان شباهت های اجتماعی این دو کشور، مضمون دو داستان تحلیل و بررسی می شود تا شباهت ها و تفاوت های موجود در محتوا، کنش شخصیّت ها، بحران روحی و سرگشتگی آن ها و راه های برون رفت از این بحران مقایسه و تطبیق داده شود. این پژوهش، نشان می دهد که جامعة روح الله (شخصیّت راه آب نامه) و جامعة اسماعیل (شخصیّت قندیل) شرایط مشابهی دارند که موجب پدیدآمدن این مضمون مشترک داستانی شده است. اسماعیل که نمودی از شخصیّت یحیی حقّی است؛ برای حلّ بحران، علم اروپایی را با ایمان همراه می سازد و میان فرهنگ شرق و غرب آشتی برقرار می کند، امّا روح الله، که نمودی از جمال زاده است، در سرگشتگی خود باقی می ماند و برای گریز از آن به سنّت ها پناه می برد.