محمدتقى مصباح یزدی

این مقاله تفسیری است بر کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام بر صفات شیعیان واقعی. از دیگر نشانه های مؤمنان، کوتاه بودن آرزو، نداشتن آرزوی طولانی و اندک بودن خطاها و لغزش ها و یاد مرگ می باشد. آرزو خودبه خود بد نیست، بلکه خوب و از نعمت های الهی محسوب می شود و اگر کسی در زندگی آرزو و آرمان نداشته باشد از فعالیت و تلاش بازمی ماند، اما اگر امید و آرزوی انسان معطوف به آخرت و سعادت ابدی انسان باشد، به مراتب ارزش آن از امید و آرزوی دنیوی بیشتر است. آرزوی نکوهیده، آرزوی دور و دراز و پیوستة دنیوی است که آسایش فرد را از او می گیرد و او را از تکالیف و وظایف دنیوی و کار خیر بازمی دارد. آرزوهای دنیوی و معنوی با هدف حفظ عزت اسلام و سربلندی نظام اسلامی و برتری در برابر دشمنان مطلوب و مورد سفارش اسلام است. آنچه قائل است اینکه همه چیز در دنیا و لذایذ دنیوی خلاصه شود و دنیا اصالت داشته باشد و آخرت، موهوم! آنچه در بینش توحیدی مطرح است که دنیا مقدمه و زندگی دنیایی، سرای کوتاه بیش نیست. زندگی جاودانه و حقیقی، سرای آخرت است.

این مقال به بررسی صفات و نشانه های پرهیزگاران و شیعیان واقعی در خطبة نورانی امیرمؤمنان† می پردازد، اما چون نقل این نشانه ها در روایت نوف بکالی در بحار الانوار مغشوش و خالی از تصحیف و اشتباه نیست، ادامة بحث را در نهج البلاغه و در خطبة همام پی می گیریم. حضرت دربارة سایر نشانه های شیعیان راستین می فرمایند: «وَ طَلَباً فِی حَلَالٍ وَنَشَاطاً فِی هُدیً وَتَحَرُّجاً عَنْ طَمَع» (آنان جست وجوگر مال حلال اند، و در راه هدایت مردم پر تحرک و پرتلاش، و از آز و طمع به دورند). شیعیان افزون بر بندگی و عبادت به وظایف اجتماعی خویش نیز می پردازند و برای ادامة حیات خویش در پی کسب روزی حلال هستند، اما هرگز دلبسته به دنیا و حریص به مال دنیا نیستند. به حقوق دیگران تجاوز نمی کنند و بیت المال را پایمال نمی کنند. این کار و تلاش بسترساز تکامل آنان است.

این مقاله، شرحی بر کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام پیرامون صفات شیعیان است. ازجمله صفات شیعیان، این است که در مدارای با مردم هوشیارند و هنگام بی نیازی، میانه رو و به هنگام تنگدستی، آبرومند و در سختی ها صبور و بردبارند. شیعة واقعی با فراست و تیزبینی به خوبی مسائل را درک و اشخاص را می شناسد، اما شتاب زده رفتار نمی کند. حفظ آبروداری از مهم ترین توصیه های اسلام است؛ چراکه حفظ آبرو و شأن و شخصیت، ارزش والایی است. حفظ ایمان و پایبندی به آن، صراط مستقیم و عدم انحراف از آن در هر حال توصیه اسلام است. پرهیز از ناشکیبایی، شکوه و زاری در برابر مشکلات و بیماری ها و خسارت های مالی، ضرر و زیان در تجارت و کسب و کار، از دیگر توصیه های اسلام به مؤمنان است.

این مقال شرحى است بر اوصاف و ویژگى هاى رفتارى روزانه شیعیان از منظر امیرمؤمنان على علیه السلام. شیعیانبر اثر ترس از خداى سبحان، بدن هایشان نحیف و تکیده است. ازیک سو، ناراحتى، ترس، غم و غصه در حدمعقول و عادى، موجب انگیزه براى حرکت به سوى کمال مطلوب و رفع نگرانى ها خواهد شد. و از سوىدیگر، بى خیالى و بى توجهى موجب بى مسئولیتى و عدم برنامه براى نیل به اهداف مطلوب خواهد بود؛ زیراانسان بى فکر و بى خیال که فاقد ناراحتى است، هیچ گاه از تغذیه و رسیدگى به جسم خود غافل نمى ماند و درنتیجه، چاق و فربه شده، به تن پرورى و پرخورى روى مى آورد. البته، نگرانى و ترس ناشى از علاقه به زندگى ناپسند نیست، بلکه موجب پیشگیرى از خطر است.ازاین رو، ترس از عذاب خداوند آرامش و راحتى را از او مى ستاند و چنین فرد ترسان از عذاب الهى، گرچهچهره اى گشاده دارد و با مردم خوشرو است و حتى گره از کار دیگران مى گشاید، ولى نگران آینده خویشاست. ازآنجاکه پرهیزگاران و شیعیان واقعى در پى انجام اعمال نیکو و شایسته اند و انجام عبادت و اعمالصالح اندک، آنان را قانع نمى کند، به دنیا و زرق و برق آن کمتر توجه دارند و از قلت زاد و توشه و دورى ازسفر و ترس راه نگرانند. این خود یکى از آموزه هاى قرآنى است که انسان نعمت ها و زیبایى هاى اخلاقى ورفتارى را که نشان کمال است، به خداوند نسبت دهد و بدى ها، کوتاهى ها و گناهان را ناشى از ضعف و نقصخود مى داند. بنابراین، انسان باید همواره نگران فرجام خویش باشد و اگر بخواهد در جنبه هاى معنوى رشدکند، پیوسته باید محاسبه گر باشد.

این متن قلمی شده درس اخلاق استاد مصباح در شرحی بر اوصاف واقعی شیعیان در کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام است. آن حضرت نشانه بیست و دوم شیعة واقعی را این می دانند که شیعیان عمل را با علم و علم را با حلم و بردباری درآمیزد. شیعیان از شتابزدگی در رفتار آگاهانه خویش اجتناب می کنند. عالم بی پروا و بی تقوا که به علمش عمل نمی کنند. علم خود را وسیلة دستیابی به منابع مادی قرار می دهد، نکوش شده است. به همین دلیل، در روایات آمده است که هرکس به آنچه می داند، عمل کند، از آنچه نمی داند کفایت می کند. ازاین رو، از علم آموزی برای فخرفروشی نکوهش و به کسب علم برای مقاصد الهی توصیه شده است. همچنین از دنیاطلبی و عمل نکردن به علم، به عنوان آفت دینداری یاد شده است. سرانجام کسانی که به دستورات خدای متعال عمل می کنند، از علم ربانی برخوردار خواهند شد.

در جلسات گذشته، ده نشانه شیعیان واقعی و پرهیزگاران را از نظر گذراندیم و اکنون یازدهمین نشانة آنها، خشوع در عبادت را بررسی می کنیم. نشانه ای که در بیان نورانی امیرمؤمنان†، با جملة «وخشُوعاً فِی عِبَادَةٍ» از آن یاد شده است. نشانه ها و ویژگی هایی که حضرت در خطبة خود بیان کرده اند، مربوط به شیعیان واقعی و مؤمنان راستین است و بیان آنها می تواند انگیزة تعالی و تکامل را در مؤمنان فراهم آورد تا آنان با دریافت الگوهای عملی و شاخصه های ایمان واقعی، درپی ارتقای خویش و اتصاف به آن خصلت های ارزشمند برآیند. خشوع حالتی خودشکستگی، ذلت و تسلیم است که در قلب رخ می دهد و لوازم و آثار آن در رفتار انسان ظاهر می شود. خضوع نیز فروتنی و سرافکندگی است که از آثار خشوع به شمار می آید. این مقاله به تفصیل به این موضوع می پردازد.

این مقاله به بررسی جلوة بندگی مؤمنان و شیعیان واقعی می پردازد. امیرمؤمنان† دربارة نشانة پانزدهم و شانزدهم و هفدهم شیعیان واقعی و پرهیزگاران می فرمایند: «یَسْتَبْطِئُ نَفْسَهُ فِی الْعَمَلِ وَ هُوَ مِنْ صَالِحِ عَمَلِهِ عَلَى وَجَلٍ، یُصْبِحُ وَ شُغْلُهُ الذِّکْرُ وَ یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ، یَبِیتُ حَذِراً مِنْ سِنَةِ الْغَفْلَةِ وَیُصْبِحُ فَرِحاً لِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَالرَّحْمَة»؛ خویشتن را در اعمالش مقصر و کندکار شمرد و از کارهای نیک خود نیز واهمه دارد. صبح می کند، درحالی که به ذکر خدا مشغول است؛ و شب می کند، درحالی که به سپاسگزاری از خداوند اهتمام می ورزد. هنگامی که به خواب می رود از خوابِ غفلت می ترسد و صبح از خواب برمی خیزد و از فضل و رحمت خدا که به او رسیده، خوشحال است.

این متن شرحی بر اوصاف شیعیان واقعی از منظر امیرمؤمنان علی(ع) است. از منظر آن حضرت، کفر بر چهار پایه استوار است: به عبارت دیگر، چهار عامل ممکن است انسان را از شناخت حق منحرف کرده، به جای ایمان او را در دام کفر بیفکند. اولین پایه کفر، تعمیق است. معنای درست تعمیق، دور افتادن از جاده است. دین حاوی مطالب اصولی و جزیی است؛ تعمیقی که موجب کفر است، رهاکردن متن دین و تمرکز بر حاشیه است. پایه دوم کفر، تنازع است. نزاع مداوم و محکوم کردن دیگران همراه با شکست حرمت آنهاست. پایه سوم کفر، زیغ و کج فهمی است؛ چیزی اشتباه و کج فهمیده شود. کسی که دچار زیغ است، کار خوب در نظرش بد و کار بد، خوب جلوه می کند و طبیعی است که ایمان را بد و کفر را خوب بپندارد. چهارمین پایه کفر، شقاق؛ یعنی خصلتی روانی ناشی از خودکم بینی است. حرکت کردن برخلاف حقیقت و بدعت گذاری و مطرح کردن سخنان بی منطق، با انگیزه جلب نظر دیگران از دیگر پایه های کفر است.