مرضیه ثمره حسینی

هدف: ، اجاره نامه ها ازجمله اسناد شرعی، قضایی، مالی، خصوصی، و حکومتی هستند که می توانند در نگارش تاریخ اجتماعی و اقتصادی به کار آیند. هدف این پژوهش شناساندن ارزش اجاره نامه ها برای پژوهش های تاریخی و توصیف ساختار آنها برای کمک به فهرستنویسی صحیح در آرشیوها است. روش/ رویکرد: 250 اجاره نامه از آرشیوهای اسناد تاریخی بررسی شده است. یافته ها و نتایج: اجاره نامه ها دارای عناصر اصلی و فرعی هستند؛ ارکان اصلی براساس فقه اسلامی نگارش یافته و ساختار ثابت دارند.عناصر فرعی متأثر از عرف جامعه اضافه شده اند. مانند دیگر عقود، دستورنامه ها برای نگارش اجاره نامه ها، وجود داشته است و محرران آنها را به کار می گرفتند. اجاره نامه ها اطلاعات ارزشمند نسب شناختی ، جغرافیایی تاریخی، فقهی، سندشناختی و مانند آن را به دست می دهند.

برات دیوانی سندی بود که از سوی دولت به منظور پرداخت مواجب و دیگر هزینه ها صادر می شد. اهمیت برات زمانی مشخص می شود که بدانیم در دوره قاجاریه اغلب پرداخت های دولت به کارکنان کشوری و لشکری و به طورکلی، اغلب پرداخت هزینه ها در تمام امور دولتی به وسیله این سند انجام می گرفت. بر این اساس، این سند می تواند منبع مهمی برای نگارش تاریخ اقتصادی باشد. با وجود اهمیت برات های دیوانی، تاکنون هیچ پژوهش مستقلی برای شناخت آن صورت نگرفته است. یکی از دلایل این بی توجهی می تواند ساختار پیچیده و مبهم این سند تاریخی باشد. هدف:این پژوهش با هدف بررسی و شناخت برات های دیوانی دوره قاجار سعی دارد ساختار ظاهری و محتوایی این نوع سند را بررسی کند. روش/ رویکرد پژوهش:در این پژوهش منابع کتابخانه ای و 100 برات دیوانی از آرشیوهای اسناد تاریخی با روش توصیفی- تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته اند. یافته ها و نتایج: براساس یافته های این پژوهش، این سند دارای 54 نوع مختلف است که همه آنها در ظاهر و محتوا ساختاری نزدیک به هم دارند. در ساختار ظاهری استفاده از خط سیاق، فشرده نویسی و فاصله بین ارکان با هدف جلوگیری از هرگونه دست بردن در ارقام بارز بود و ساختار محتوایی آن نیز براساس دستورالعمل مستوفیان شکل گرفته است و تمامی برات های دیوانی بررسی شده سوای موضوع(پرداخت مواجب، انعام، و مانند آن)، صادرکننده(برات کِش)، پرداخت کننده(برات گیر)، و دریافت کننده مبلغ(برات دار) ساختاری ثابت دارند.

برات تجارتی مهم ترین و پرکاربردترین ابزار مالی در مناسبات اقتصادی عصر قاجار بود. بر اساس شواهد تاریخی، در این بازۀ زمانی، بخش عظیمی از معاملات و مبادلات داخلی و خارجی ایران با استفاده از برات تجارتی انجام می گرفت. از سویی دیگر، این سند تنها کارکرد تجاری نداشت، بلکه حکومت برای اموری چون تسویه حساب های مالیاتی، پرداخت بدهی ها و خرید اجناس از خارج کشور از آن استفاده می کرد. با وجود تاسیس بانک های شاهی و استقراضی و نیز چاپ اسکناس به سبک غرب، استفاده از برات در مناسبات اقتصادی تا پایان عصر قاجار به صورت قابل توجهی ادامه یافت. اما برات تجارتی چه نوع سندی است و یک پژوهشگر چگونه می تواند آن را از بین انبوه اسناد تجاری شناسایی کند؟ چه عواملی باعث شد برات تجارتی به مهمترین ابزار مالی در مبادلات تجاری عصر قاجار تبدیل شود؟ این پژوهش، سعی دارد با روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی منابع کتابخانه ای و اسناد آرشیوی و بیش از 200 برات تجارتی به این پرسش ها پاسخ دهد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که برات های تجارتی از نظر ظاهری دارای ساختار ویژه ای هستند که آنها را از دیگر اسناد متمایز می کند. از نظر محتوایی، این سند اطلاعات ارزشمندی از سازوکار نظام پرداخت براتی رایج در میان تجار و صرفان را در اختیار پژوهشگران تاریخ اقتصادی قرار می دهد. از سویی دیگر، نبود امنیت در راه ها، کمبود مسکوکات، حمل و نقل آسان، رایج نبودن اسکناس و عدم اعتماد به بانک ها از عوامل اصلی استفاده گسترده از برات تجارتی در عصر قاجار بود.