سمیه بصیری

تمامیت، از جمله مفاهیم بنیادین در حوزه میراث فرهنگی است و اهمیت شناخت این مفهوم و بررسی جایگاه آن در مبانی فلسفی حفاظت تا بدانجاست که نیل به تمامیت از جمله معیارهای اساسی حفاظت مطلوب آثار تاریخی معرفی شده است. تمامیت در دوره های مختلف تاریخی همواره مطرح بوده لیکن به دلیل تعابیر و برداشت های متفاوت از این مفهوم، در هر دوره با معانی گوناگونی به کار رفته است. این مقاله با هدف یافتن پاسخ برای این پرسش که جایگاه مفهومی تمامیت به عنوان یکی از اصول اساسی میراث فرهنگی در تئوری حفاظت چیست و چه روندی را از قرون وسطی تا دوره معاصر طی نموده است و همچنین به طور کلی مبحث معنا و ارزش در مبانی فلسفی حفاظت و نیز در مقوله تمامیت، چه نقشی داشته، صورت گرفته است. از خلال بررسی منابع و اطلاعات، نتایج به دست آمده نشانگر حدود معنایی، جایگاه و میزان اهمیت تمامیت در بستر تاریخی حفاظت بوده و مشخص می سازد که این مفهوم، یکی از اصول اساسی است که در کلیه حوزه های میراث فرهنگی، بایستی همواره مورد صیانت قرار گیرد، تا بدان جا که خدشه دار شدن این مهم سبب کاهش میزان ارزشمندی اثر شده و تنها راه حفظ ارزش های جهانشمول، حفظ تمامیت آن است.

طلا کاری از جمله تزیینات ارزشمند و نفیس دوره قاجار است که در کاخ ها و عمارات دولتی و نیز در برخی از منازل اشراف و صاحب منصبان آن دوره، در کنار تزیینات دیگر، چشم نوازی می کند؛ وجود این گونه از تزیینات در هر یک از عمارات دوره قاجار، نشانگر شکوه، ارزشمندی و نیز جایگاه والای اجتماعی هر یک از بناها بوده و نمایی درخور شکوه و عظمت آنها را به تصویر می کشد.از آنجا که این آرایه نفیس و ارزنده با روش ها و تکنیک های مختلف و متنوعی در این دوره، از جمله استفاده از ورق طلا، استفاده از طلا به صورت پودر آمیخته با بست، تزیینات زرافشان و...به کار رفته است؛ از این رو، هدف از انجام این مقاله این است که گونه شناسی تزیینات مطلا در دوره قاجار شناسایی و مورد ارزیابی قرار گیرد. از این رو با شناسایی و مقایسه تزیینات طلاکاری، در عمارات مختلف دوره قاجار در اصفهان (خانه های قدسیه، شهشهانی و حقیقی) و انجام بررسی های فن شناسانه بر روی این گونه از تزیینات ارزنده، مطالعات گسترده ای با هدف دست یابی به شناخت چگونگی روش اجرای تزیینات طلا چسبان و نحوه لایه نگاری آنها در دوره قاجار، انجام گردید و پس از نمونه برداری، در راستای دست یابی به اطلاعات جامع، از آزمایشات متنوع شیمی کلاسیک و دستگاهی (SEM-EDX,XRD,FTIR…) جهت تعیین نوع مواد سازنده و روش اجرای لایه چینی بهره گرفته شد. تا به این پرسش ها که:روش اجرای تزیینات طلا کاری در دوره قاجار چگونه است؟ آیا در ادامه دوره های پیش از خود است یا متفاوت می باشد؟ و این که آیا  تزیینات طلاکاری در خانه های دوره قاجار یکسان بوده و به یک شیوه کار شده اند یا در هر خانه با یکدیگر تفاوت دارند؟ و به طور کلی چند روش در اجرای تزیینات طلا کاری خانه های دوره قاجار به چشم می خورد؟ و آیا می توان یک روش کلی برای اجرای تزیینات طلا کاری در خانه های دوره قاجار در اصفهان معرفی نمود؟  ،پاسخ داده شود. در نهایت با تحلیل نتایج داده ها و بررسی نتایج به دست آمده از انجام آزمایشات متعدد دستگاهی و شیمی تر، مشاهده گردید که در تزیینات طلاکاری خانه های قاجار، مواد و روش های متفاوت و متعددی به کار رفته است و حتی در یک عمارت تزیینات طلاکاری به دو شیوه اجرا گردیده اند. این تفاوت حتی در به کار بردن ترکیبات متفاوت در نوع ورق طلایی رنگ به کار رفته در شیوه های گوناگون طلاکاری و لایه چینی یک دیوار نیز دیده می شود. از این روست که لزوم انجام مطالعات ساختار شناسی و فن شناسی، پیش از هرگونه اقدامات حفاظتی، به ویژه در خصوص تزیینات طلاکاری در دوره قاجار، بیش از پیش به چشم خورد. با این امید که بتوان گامی هر چند بلندتر در جهت شناسایی، حفظ و تداوم این تکنیک ارزشمند و نفیس برداشت.      

تمامیت، یکی از بنیادی ترین وجوه اخلاقی و فلسفی در حفاظت و مرمت میراث فرهنگی است و باوجود آنکه، در طول تاریخ بسیار درباره آن بحث شده، هم چنان به درستی و کمال تعریفی از آن ارائه نشده است. در ضرورت و اهمیت این مفهوم، همان بس که تمامیت را یکی از وجوه و ارکان پایه ای حفاظت میراث فرهنگی دانسته و آن را در حوزه های متعدد میراث فرهنگی درراستای درک هرچه بهتر و اجرایی کردنش، جداگانه تبیین و ارزیابی کرده اند. این در حالی است که تمامیت در حوزه آثار و مجموعه های موزه ای، هیچ گاه تعریف نگردیده و برای تعریف آن تنها از تعابیر موجود در دیگر حوزه های میراث فرهنگی، از چشم اندازهای طبیعی گرفته تا فضاهای روستایی و شهرهای تاریخی، بهره جسته اند. این مبحث، به درستی آشکار می سازد که نمی توان انتظار داشت آنچه تحت عنوان تمامیت براساس مؤلفه های موجود در دیگر حوزه ها تاکنون تبیین شده است، بتواند در حوزه موزه های ملی و منطقه ای سبب ارتقای کیفیت راهبردهای حفاظتی و درک مخاطبین این آثار گردد. از این منظر، در این پژوهش که به شیوه تحلیلی- توصیفی و با هدف تبیین مفهوم تمامیت در حوزه آثار موزه ای و شناخت مؤلفه ها و زیربخش های معنایی این مفهوم صورت پذیرفته است، با مطالعه و تحلیل اسناد، متون و اطلاعات در سه حوزه متفاوت: اهداف و رسالت موزه ها و آثار موزه ای، مفاهیم مندرج در حفاظت مبتنی بر تمامیت و درنهایت، تعریف تمامیت در دیگر حوزه های میراث فرهنگی، استخراج مؤلفه های مؤثر بر مفهوم تمامیت انجام شده است. درپایان، با ارزیابی داده های به دست آمده در هریک از این حوزه ها و توجه به فصل مشترک آن ها، 7 مؤلفه مؤثر: نظم فضایی، تداوم معانی، دست نخورده بودن، سرزندگی، اصالت مواد، منزلت و حریم، پویایی محیطی و اجتماعی، به عنوان زیربخش های معنایی تمامیت آثار موزه ای معرفی شدند تا بر این اساس بتوان به درک و شناختی صحیح از تمامیت، دست یافت. همچنین، این مفهوم را در حوزه آثار موزه ای تبیین نمود.