بهروز بهرام آبادی

تاریخ جنگ ها نشان داده که ژئومورفولوژی از وسیع ترین تا کوچک ترین مقیاس سرزمینی در سطح استراتژیکی و تاکتیکی، رویکردی اثرگذار بر دفاع سرزمینی به دنبال دارد. عوامل محیطی از جمله ژئومورفولوژی اساساً این الگو را ایجاد می کنند که نیروهای نظامی باید بر اساس آن بیاندیشند، طرح ریزی نمایند و تصمیم بگیرند تا بهترین استراتژی را انتخاب و اجرا نمایند. هدف این تحقیق، ارزیابی شاخص های ژئومورفولوژی نظامی منطقه جاسک و تاثیر آنها بر پهنه بندی دفاع سرزمینی در آن منطقه است. در این راستا تعداد 15 عامل تاثیرگذار مورد بررسی، تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای دستیابی به اهداف تحقیق، 17 پرسشنامه تدوین و از نظر کارشناسان خبره در حوزه دفاعی و ژئومورفولوژیکی استفاده شد. برای وزن دهی عامل ها و تشکیل سوپر ماتریس ها از نرم افزار  Super Decision  و در ترسیم لایه ها و فازی سازی آنها از نرم افزار ARC GIS و مدل FANP استفاده شد. برای تهیه نقشه پهنه بندی ژئومورفولوژی دفاعی، پهنه بندی منطقه در 5 پهنه دفاعی از بسیار نامناسب تا بسیار مناسب تعریف شد. نتایج نشان داد؛ پهنه های مناسب و بسیار مناسب از شرق کوه مبارک در غرب منطقه تا لیردف و بیاهی در شرق آن، پهنه های مناسب و بسیار مناسب در امتداد ارتفاعات و مناطق کوهستانی به صورت منفرد و مجرا و مناطق بسیار نامناسب، نامناسب و نسبتا نامناسب در امتداد مسیل های طغیانی و سیلابی، مناطق هموار و سطوح عارضه دار با رخنمون های سنگی دیده می شود که فاقد هر گونه پوشش گیاهی می باشند و آسیب پذیری و افزایش دیدبانی دشمن را به دنبال دارد.

سازمان های دفاعی و امنیتی در یک محیط بسیار پیچیده و ناپایدار عمل می کنند. برنامه ریزی بلندمدت دفاعی، تفکر در مورد شرایط احتمالی را تشویق می کند و به سازمان های دفاعی کمک می کند تا برای خطرات احتمالی آینده آماده شوند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی شاخص های ژئومورفولوژیکی منطقه میناب و سیریک در شرق تنگه هرمز و تأثیر آن در توسعه راهبردهای دفاع سرزمینی است. نوع پژوهش کاربردی و ماهیت آن تحلیلی - توصیفی است. جمع آوری اطلاعات و داده های به صورت کتابخانه ای- اسنادی و پیمایشی به صورت کیفی و کمی انجام شد. جامعه آماری شامل 24 نفر از نخبگان و کارشناسان خبره در موضوعات دفاعی و امنیتی می باشند. ضریب معیارها بر اساس طیف لیکرت تعیین شد. با استفاده از ماتریس SWOT تعداد 34 شاخص (نقاط قوت 8، ضعف 9، فرصت 8 و تهدید 9) ازنظر کارشناسان مربوطه مورد ارزیابی و وزن دهی قرار گرفت. در ادامه، برای انتخاب استراتژی بهینه از بین استراتژی های به دست آمده از تحلیل سوات، از ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی (QSPM) استفاده شد. نتایج حاصل از ماتریس سوات، استراتژی بازنگری (WO) را به عنوان استراتژی بهینه در منطقه مطرح می کند. درعین حال در اولویت بندی این استراتژی، با مدل (QSPM) اولویت و برتری راهبرد به کارگیری و استقرار سامانه های پیشرفته پدافندی، راداری و شنود، موازی با خط ساحل و نقاطی که حداکثر برد فرکانسی را ایجاد می نمایند نسبت به سایر استراتژی های بازنگری از اولویت بالایی ازنظر کارشناسان قرار گرفت.

یکی از شرایط و ضرورت های تأمین امنیت هر کشور، تأمین امنیت مرزهای بین المللی پیرامونی آن است. در بین مناطق مرزی شرق کشور، استان خراسان جنوبی ازجمله مناطقی است که بنا به موقعیت ژئوپلیتیکی خاص، همواره در مقاطع تاریخی مختلف، چهارراه حوادث و ناامنی بوده و در حال حاضر نیز با مسائل عدیده و تهدیدات امنیتی مواجه است. هدف پژوهش حاضر، جانمایی و مکان یابی پاسگاه ها و مواضع دیدبانی نوار مرزی شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی با کشور افغانستان است که با تکیه بر توان واحدهای ژئومورفولوژیکی و به منظور افزایش توانمندی های دفاعی و عملیاتی، بازدارندگی و مبارزه با اشرار، موادمخدر، کالای قاچاق و اقدامات پدافندی صورت می گیرد. ابزارهای پژوهش به چهار دسته اصلی، نقشه، عکس هوایی و تصاویر ماهواره ای، ابزارهای مفهومی (نرم افزارها) و مدل ها تقسیم می شوند. مدل سازی منطقه با استفاده از سیستم استنتاج فازی با در نظر گرفتن لایه های مختلف اطلاعاتی صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد مناطق مرزی شهرستان درمیان، مستعد نفوذ است و بر اساس نقشه های نهایی مکان یابی و برآورد قابلیت ها و محدودیت های واحدهای ژئومورفولوژیکی، استقرار (۹) پاسگاه و یا موضع دیدبانی به منظور افزایش توانمندی های دفاعی و عملیاتی در این منطقه پیشنهاد می شود.

یکی از شرایط و ضرورت های تأمین امنیت در یک کشور، تأمین امنیت مرزهای بین المللی پیرامونی آن کشور است. در بین مناطق مرزی شرق کشور، استان خراسان جنوبی ازجمله مناطقی است که بنا به موقعیت خاص ژئوپلیتیکی همواره در مقاطع تاریخی مختلف چهارراه حوادث و ناامنی بوده و در حال حاضر نیز با مسائل عدیده و تهدیدات امنیتی همچون قاچاق مواد مخدر از افغانستان به خاک ایران، فعالیت های تروریستی، حضور کشورهای فرامنطقه ای در مجاور مرزها، وجود تهدید مطالبات قومی و مذهبی و اقامت غیرقانونی برخی از اتباع کشورهای هم جوار به ویژه افغانستان مواجه است. هدف از این تحقیق جانمایی و مکان یابی پاسگاه های نوار مرزی شهرستان نهبندان با کشور افغانستان با تکیه بر شناخت توان واحدهای ژئومورفولوژیکی جهت افزایش توانمندی های دفاعی و عملیاتی کشور، مبارزه با اشرار، مواد مخدر، کالای قاچاق، اقدامات پدافندی و مکان یابی احداث مواضع دفاعی و پاسگاه ها مرزی است. در این پژوهش، ابزارهای تحقیق به چهار دسته اصلی، انواع نقشه ها، عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای، ابزارهای مفهومی (نرم افزارها) و مدل ها تقسیم می شوند. مدل سازی منطقه با استفاده از سیستم استنتاج فازی با مدنظر قرار دادن واحدهای ژئومورفولوژیکی، زمین شناسی، لیتولوژی، کاربری اراضی، دسترسی به سکونت گاه ها، محورهای مواصلاتی، ارتفاع، شیب، جهت شیب، شبکه زهکشی و ... صورت گرفته است. نتایج نشان می دهد مناطق مرزی نهبندان مستعد نفوذ می باشند. بر اساس نقشه های نهایی مکان یابی و برآورد قابلیت ها و محدودیت های واحدهای ژئومورفولوژیکی در مرز نهبندان با کشور افغانستان با جانمایی و احداث 16 پاسگاه و یا موضع دیدبانی، حداکثر استفاده و به کارگیری از این واحدها در مقابله با نفوذ نیروی متخاصم و نفوذ اشرار، کنترل مرز با هدف جلوگیری از قاچاق کالا و مواد مخدر به منطقه پیشنهاد گردید.

توجه به مکان گزینی در یگان های نظامی، از موضوعات اساسی طراحان نظامی به منظور کاهش تلفات انسانی و تسلیحاتی است. لجستیک به عنوان یکی از ارکان اصلی درگیری های نظامی و در واقع ستون فقرات تمامی جنگ ها شناخته می شود. یکی از مهم ترین عوامل در طراحی لجستیکی، تعیین کانون، تمرکز و مکان یابی آن است. سامانه اطلاعات جغرافیایی با توان پردازشی بالا و مدیریت حجم بالای اطلاعات، فرماندهان و طراحان این عملیات را یاری می نماید. هدف از این پژوهش، شناسایی مناطق مستعد استقرار واحدهای آمادی در رزم جلو قبل از حضور فیزیکی، با استفاده از سامانة اطلاعات جغرافیایی و تصمیم گیری چندمعیاره فازی است. به همین منظور، عواملی از قبیل شیب، زهکشی، دید و اختفاء، خاک، کاربری اراضی، خطوط مواصلاتی، نزدیکی به یگان های مانوری، سازندها، نزدیکی به مناطق فرود بالگرد و فاصله از توپخانه سبک دشمن مورد بررسی قرار گرفت. پس از آماده سازی داده ها، عملیات فازی سازی انجام و در ادامه با معرفی قوانین مورد نظر کارشناسی در محیط متلب به صورت نظام فازی، الگو سازی شد. در نهایت با غیر فازی کردن این مجموعه، خروجی نهایی آماده و وارد محیط GIS گردید. نتایج پژوهش با توجه به بازدیدهای میدانی انجام شده، نشان می دهد که محدوده های پایکوهی، نیمه مرتفع و مناطقی که از نظر ژئومورفولوژی نظامی حائز اهمیت و مطابق ملاحظات این یگان هاست به خوبی استخراج گردیده است و GIS با تلفیق روش های تصمیم گیری چندمعیاره، می تواند جهت انجام تحلیل های نظامی با دقت مناسب، به منظور کاهش هزینه، زمان و تلفات، مؤثر واقع گردد.

شناسایی زمین هایی که قابلیت، سهولت تردد و دسترسی آسان و سریع نیروهای نظامی را جهت مقابله با دشمن در عملیات های آفندی و پدافندی و هم چنین در درگیری با اشرار در حاشیه ی مرزهای کشور فراهم نماید، به عنوان یکی از ضرورت ها و دغدغه های فکری است که فرماندهان و رؤسای ستاد در طراحی عملیات با آن مواجه اند. بدیهی است دسترسی آسان و سریع نیروها در سطح منطقه و پراکندگی و اجرای آتش و مانور با استفاده از تجهیزات شنی دار و چرخ دار با شناسایی و شناخت زمین می تواند آسیب و صدمات کم-تری را متوجه آنها نماید و رسیدن به اهداف و از بین بردن متخاصم را آسان تر نماید. برای این منظور با بررسی ژئومورفولوژیکی دشت مسیله که یکی از مناطق خشک و بیابانی کشور محسوب می گردد، این منطقه پهنه بندی و مورد تجزیه و تحلیل نظامی قرار گرفته است. روش کار متکی بر داده های تجربی است که در آن از تصاویر ماهواره ای Astar، کار میدانی، نقشه های توپوگرافی 50000/1، خاک شناسی 250000/1 و مبتنی بر مدل شاخص همپوشانی در محیط Arc/Gis9.3 انجام شده است. نتایج نشان می دهد که با بررسی لندفرم ها و پدیده های سطحی زمین می توان بسیاری از چالش هایی که فرماندهان در تصمیم گیری و طرح ریزی عملیات با آن مواجه اند حل نمود و محدوده های که حداقل آسیب و صدمه را به نیروها و تجهیزات وارد می نماید شناسایی کرد، و قدرت مانور و تحرک آن ها را افزایش داد.

از جمله محورهای اساسی که در قانون برنامه چهارم بر آن تأکید شده، موضوع امنیت ملی و توسعه پدافند غیرعامل است. این موضوع در تعیین منطقه دفاع عامل و غیرعامل یگان های نظامی به عنوان یکی از مهم ترین مراحل تصمیم گیری و طرح ریزی فرماندهان در یک منطقه محسوب می شود. به طوری که این انتخاب می تواند امنیت، تهدیدات، توان رزم نیروها را تحت تأثیر قرار دهد. علم ژئومورفولوژی در قلمرو علوم نظامی با بررسی شیب زمین، خاک شناسی، زمین شناسی، ژئومورفولوژی و شبکه زهکشی در این طرح ریزی دخالت می نماید. هدف از این تحقیق مکان یابی مناطق پدافندی نیروهای نظامی و شناسایی قابلیت های بالقوه منطقه به منظور تعمیم به سایر مناطق کشور با شناخت محدودیت ها و چالش های که این عوامل برای نیروها به وجود می آورند است. روش تحقیق پهنه بندی دشت مسیله و محدوده آن با اتکا به کار میدانی، داده های تجربی و تصاویر ماهواره ایGoogle earth, Aster، نقشه های توپوگرافی1:50000، زمین شناسی و خاک شناسی 1:250000 و استفاده از مدل پهنه بندی و نرم افزار Arc/GISانجام شده است. نتایج حاکی از این است که با بررسی عوامل ژئومورفولوژیکی مناطق و با به کارگیری راهبردهای تاکتیکی و تکنیکی، انتخاب مناطق پدافندی یگان ها و تأمین امنیت آن ها در محدوده های پایکوهی و سطوح نیمه مرتفع محدوده مطالعاتی با دقت قابل اجرا است.

شرایط سخت نواحی بیابانی و کمبود منابع آب برای کسانی که در این نواحی سکونت دارند، طاقت فرسا و مشکل است. نیروهای نظامی با توجه به مأموریت های محوله و حضور در این مناطق با دشواری ها و مشکلاتی همچون کمبود منابع آب و گرمای شدید مواجه می باشند. با توجه به اینکه تأمین آب مورد نیاز یگان ها در این نواحی دشوار است به عنوان یکی از مهمترین چالش های فرماندهان در پشتیبانی از نیروها محسوب می شود تا جایی که یک سیستم آمادی قوی با ترابری و قدرت تحرک بالا را با مشکل مواجه می کند. این مشکل در مواقعی که نیروها در تحرک و جابجایی هستند، دو چندان می شود و مدیریت و فرماندهی را با دغدغه خاطر مواجه می کند. در این پژوهش که مبتنی بر روش تحلیلی- توصیفی است و بر تلفیق دو بعد علمی و نظامی تأکید دارد. به بررسی و تحلیل اهمیت آب و کیفیت آن با توجه به نوع سازندهای زمین شناسی و شناخت بسترهای آبی و هم چنین مشکلات کمبود و شوری آب و اثراتی که بر نیروها و تجهیزات به دنبال دارد مورد بررسی قرار گرفته است.  بدیهی است کیفیت پایین منابع آبی و کمبود آن در نواحی خشک و بیابانی، فرسایش و کاهش توان جسمی و روحی نیروها را در برداشته که فرسودگی و کاهش کارآیی آنها را تحت الشعاع قرار می دهد.