مهدی نیک آفرین

وجود انحرافات فرهنگی و بدعت های دینی در عصر امویان، لزوم بازنگری در فرهنگ اسلامی به ویژه فرهنگ مذهب تشیع را فزونی بخشیده بود. مناسب ترین شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مختص عصر امامین صادقین‘ بود که فرصتی مناسب برای انجام فعالیت های فرهنگی را فراهم آورد. امام صادق(ع) از بسترها و زمینه های موجود عصر خویش بهره جست و توانست با انجام فعالیت های فرهنگی گسترده، نظام فرهنگی جامعه شیعه را طراحی و مدیریت نماید. هدف مقاله حاضر پاسخ به این پرسش است که مهم ترین پیامدها و نتایج مهندسی فرهنگی امام صادق(ع) چه بود؟ با بررسی منابع و گردآوری و پردازش اطلاعات به شیوه توصیفی ـ تحلیلی نتایج ذیل حاصل شد: مهم ترین دستاوردهای تلاش و فعالیت امام صادق(ع)، توسعه تشیع، نظام مند شدن عقاید و باورها، شکل گیری تشکیلات سیاسی، پویایی فقه شیعی و شکل گیری نظام آموزشی منسجم می باشد. در واقع مهندسی فرهنگی امام صادق(ع) از طرفی موجبات شکل گیری ساختار فرهنگی شیعه و از طرف دیگر زمینه های پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی را فراهم آورد.

دانشمندان مسلمان، در معناشناسی صفات خبری روش هایی از قبیل؛ تاویل، تشبیه، توقف و اثبات بلا کیف را مطرح کرده اند. ابن خزیمه فقیه و محدث بزرگ اهل سنت در کتاب التوحید، با استنادبه آیات و روایات به معنا شناسی صفات خبری پرداخته است. سؤال این است که روش معناشناسی، استدلال و تحلیل های او چیست و با چه نقدهایی مواجه است؟ فرضیه ما این است که روش وی، بر پایه اصالت معنای ظاهری الفاظ بنا شده و استدلال های او ناسازگاری درونی دارد. با مطالعه و کاوش در کتاب ابن خزیمه و پردازش به شیوه توصیفی تحلیلی، این نتایج حاصل شد. ابن خزیمه با تکیه بر ظواهر الفاظ خدایی، انسان گونه به تصویر کشیده است. شیوه او با آیات، روایات و دلیل عقلی متعارض بوده و استد لال و تحلیل او ناشی از انگاره هایی غیرقابل توجیه می باشد. روش ابن خزیمه، مستمسک رهبران سلفی همچون ابن تیمیه و مستند گروه های وهابی قرار گرفته و روشن نمودن ناکارآمدی آن، می تواند در دفاع از توحید ناب، تاثیرگذار و مفید باشد.

دانشمندان مسلمان درتبیین صفات خبری روش هایی از قبیل تشبیه، تأویل، توقف و اثبات بلا کیف را مطرح نموده اند. محمد بن اسحاق بن خزیمه محدث و فقیه نامدار اهل سنت(311-233ق.) در کتاب التوحید با ذکر انبوهی از آیات، روایات و استدلال ها به اثبات صفات خبری پرداخته است. سؤال این است که مدعای ابن خزیمه و استدلال های او چیست و با چه نقدهایی مواجه است؟ فرضیه ما این است که ابن خزیمه با طرح استدلال هایی از قبیل قوت و قدم صفات خداوند، ادعای «اثبات بلاتشبیه» کرده و به رد تأویل پرداخته است. با مطالعه و کاوش در کتاب ابن خزیمه و پردازش به شیوه توصیفی، تحلیلی، این نتایج حاصل شد: استدلال های ابن خزیمه با تعارضات و محذورات متعددی روبه رو بوده و ابن خزیمه نه تنها توفیقی در رفع تشبیه نداشته، بلکه به جسم انگاری دامن زده است. او در عین تخطئه اهل تأویل به استفاده مکرر از تأویل در تبیین آیات و روایات پرداخته است. کتاب التوحید ابن خزیمه، همواره مستمسک رهبران سلفی همچون ابن تیمیه و مورد توجه وهابیت قرار گرفته و روشن نمودن ناکارآمدی آن می تواند در دفاع از توحید ناب، تأثیرگزار و مفید باشد.

محمد بن اسحاق بن خزیمه محدث و فقیه نامدار اهل سنت(233-311ق.) در کتاب التوحید برای اثبات صفات خبری به معنای ظاهری آیات و روایات استناد کرده است. سؤال این است که روایات ابن خزیمه در باب صفات خبری و اخذ مدلول ظاهری آن ها چه محذوراتی دارد؟ فرضیه پژوهش این است که روایات کتاب «التوحید» ابن خزیمه اشکالات سندی و محتوایی دارند. با مطالعه و کاوش در کتاب ابن خزیمه و پردازش به شیوه توصیفی، تحلیلی، برایند تحقیق بیانگر این مطلب است که محتوای روایات این اثر، با جسم انگاری، تعارض و مضامین تصنعی مواجه است. همچنین در سلسله سند برخی از روایات، روایان ضعیف قرار دارند. کتاب التوحید ابن خزیمه، مستمسک رهبران سلفی همچون ابن تیمیه و مورد توجه جریان های وهابی قرار گرفته و روشن نمودن اشکالات آن، می تواند در دفاع از توحید ناب تأثیرگذار و مفید باشد.