محمدهادی خالقی

مذهب دولت عیونی بحرین، بر اساس داده های تمدنی و به روش صرفاً «تاریخی» مسئله این پژوهش است؛ چیزی که محلّ اختلاف تاریخ نگاران معاصر است. در نیمه اوّل سده پنجم ق، با ضعیف شدن قرامطه، قبیله عبدالقیس توانست حکومت عیونیان (647 - 469 ق) را به عنوانِ یک حکومتِ مستقلِ بومی شیعی، با حمایت نظام قدرتمند قبیله ای و بهره گیری از کمک دولت های عباسی و سلجوقی در ناحیه بحرین قدیم (تاریخی) تشکیل دهد. برخی شواهد تمدنی همچون: نام گذاری ها، کتیبه مناره مسجد جامع الخمیس، سکه های به جای مانده از عهد عیونی با نگاشته های صریح شیعی و وجود شاعری شیعی در دربار آنها که قصاید اهدایی و مناسبتی فراوانی از او برجاست از شواهد و ادله تشیع رسمی دولت عیونی است.

امویان(حک: 41-132) علی رغم همه سخت گیری ها و نارواداری هایی که نسبت به برخی از فرقه ها و نژادها خاصه ایرانیان داشتند، در مواردی به جهت ضرورت های سیاسی و اجتماعی و جهت پیشبرد امور حاکمیتی خویش، اهل تساهل و تسامح بوده اند. وبررسی تساهل و تسامح های آنان در امور دیوانی و آگاهی از عملکرد آنان در این زمینه، می تواند تجربه ای مفید از گذشته را در اختیار جامعه اسلامی ما قرار دهد. سوالی که این نوشتار به آن پاسخ داده چنین است: تسامح امویان در امور دیوانی چگونه بوده و چه تاثیری بر ارتقای تشکیلات اداری تمدن اسلامی گذاشته است؟ واکاوی منابع با رویکرد توصیفی- تحلیلی نشان می دهد امویان هر چند در برابر اعاجم خاصه ایرانیان خشونت و سخت گیری های زیادی داشتند اما آنان چون در اداره سرزمین های وسیع اسلامی و در ایجاد، توسعه، انسجام بخشی و سر و سامان دادن به امور اداری و دیوانی خویش، تجربه و توانایی کافی نداشتند، در امور اداری و دیوانی از تمدن هایی چون ایران و روم که تجارب ارزنده ای در این زمینه داشتند، استفاده کرده اند. این امر سبب شده هم در تشکیل و هم در تعریب دیوان ها شاهد مشارکت اقوام غیرعرب و بعضا غیرمسلمان باشیم. امری که به نوبه خود سبب آشنایی مسلمانان با امور دیوانی شده و کم کم موجبات استقلال آنان را در این زمینه فراهم ساخته است.