مهرداد رشیدی علویجه

کشور اکراین از اواخر سال 2013 میلادی تاکنون صحنه اتفاقات و تحولات سیاسی-اجتماعی گوناگونی بوده است. در کنار ابعاد مختلف و ریشه های بحران اکراین، نقش و تاثیر رسانه های خبری گوناگون در تحولات این کشور از جهت شکل دهی به افکار عمومی و نیز چارچوب سازی رویدادها غیرقابل انکار است. دو شبکه خبری سی ان ان (شبکه خبری آمریکا) و راشا تودی (شبکه خبری روسیه) از جمله مهمترین این شبکه ها محسوب می شوند که در طول شکل گیری و در جریان تحولات سیاسی-اجتماعی اکراین سعی در چارچوب سازی و هدایت افکار عمومی مخاطبان خود در جهت سیاست های راهبردی خود داشته اند. مهمترین یافته تحقیق حاضر آن است که شبکه خبری سی ان ان مسکو را مسبب اصلی بحران اکراین قلمداد کرده و تحولات اکراین و کریمه را انقلاب مردمی و دمکراتیک دانسته و همه پرسی شبه جزیره کریمه و الحاق آن به کشور روسیه را به مثابه اشغال آن توسط مسکو و شبکه خبری راشا تودی آن را نوعی شورش تحریک شده از سوی غرب، الحاق کریمه به روسیه را دمکراتیک و نقش روسیه را بیطرفانه بازنمود کرده است. این پژوهش بر اساس روش تحلیل محتوای کیفی از نوع جهت دار بر روی متون منتشره دو رسانه سی ان ان و راشاتودی در سال 2014 در قبال بحران اکراین و بر اساس معیار دوگانه سازی گفتمانی انجام گرفته است.

این مقاله با بررسی تطبیقی انقلاب های مصر، تونس و لیبی، ارتباط میان نوع جامعه مدنی با نوع گذارهای سیاسی را واکاویی نموده است. در قالب این ارتباط، مقاله مشخص ساخت که گستردگی قابل توجه جامعه مدنی در تونس و مصر باعث شده است تا گذارهای دموکراتیک در این دو کشور در بازه زمانی کوتاه تر و بالطبع با خشونت کمتری حادث شود. برعکس، ضعف و عدم گسترش جامعه مدنی در لیبی باعث گردید تا فرایند گذار دموکراتیک در آن کشور در بازه زمانی طولانی تر و لاجرم با خشونت بیشتری همراه گردد. گرچه کودتای جولای سال 2013 ارتش مصر نشان داد که نوع قوام یافته جامعه مدنی نمی تواند تثبیت گذارهای دموکراتیک را تضمین نماید، اما مطالعات تطبیقی مقاله مبین این موضوع است که فارغ از عوامل دیگر، نوع قوام یافته این جامعه مدنی در تعیین شیوه گذار سریع و کم خشونت و نوع قوام نیافته آن در تعیین شیوه گذار طولانی مدت و پرخشونت مؤثر عمل نموده و در وضعیت دوم حتی دخالت های خارجی را برانگیخته است.

جهان عرب از سال 2011 دگرگونی های سیاسی بنیادی به خود دیده است، به طوری که موج اعتراض ها و انقلاب های مردمی تاکنون منجر به برکناری چهار دیکتاتور در کشورهای تونس، مصر، لیبی و یمن شده و باعث دگرگونی ها و اصلاحات اساسی در سایر کشورهای این منطقه شده است. رسانه های جمعی از جمله شبکه های خبری ماهواره ای با پخش و انعکاس اطلاعات و وقایع به صورت شنیداری و دیداری و همچنین از طریق پایگاه های اطلاع رسانی خود، زمینة آگاهی و بسیج سیاسی مردم و جوامع را به ارمغان می آورند که این امر در مورد کشورهایی که دارای رسانه های دولتی و حکومت های تک حزبی هستند چشمگیرتر می نماید. یکی از این شبکه های خبری ماهواره ای که نقش چشمگیری در انقلاب های کشورهای جهان عرب داشته، شبکة قطری الجزیره است. این شبکه به دلیل ماهیت حرفه ای و پشتوانة مالی خود توانسته طرف داران زیادی نه تنها در جهان عرب بلکه در تمام دنیا جذب کند. ولی رویکرد این شبکه در انعکاس اخبار و چارچوب سازی رویدادهای سوریه، سوگیرانه و بر اساس اهداف کلی سیاست خارجی قطر است. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی و به شیوة توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا به بررسی نظری نقش رسانه در بازنمایی و چارچوب سازی رویدادها پرداخته و سپس سعی دارد به این سؤال پاسخ مناسب دهد: «رویکرد شبکة خبری الجزیره در بازنمایی و چارچوب سازی تحولات سوریه در طی سال های 2011 تا 2013 چگونه بوده است؟»

سال های 2011 و 2012 شاهد دگرگونی و حوادث بزرگی در جهان عرب بود. موج آزادی خواهی، ظلم ستیزی و انقلاب، جهان عرب را فراگرفت و این موج با استعفای عبدالله صالح، دیکتاتور یمن به اوج خود رسید. از زمان وقوع انقلاب در کشورهای فوق الذکر مطالب گوناگونی درباره نقش رسانه های جمعی مانند شبکه های تلویزیونی، خبری یا ماهواره ای، جراید و مطبوعات و ... همچنین رسانه های جدید یا دیجیتال مانند سایت های اینترنتی اعم از شبکه های ارتباطی مجازی مانند فیس بوک، توییتر و ... در پیشبرد روند این اعتراض ها و انقلاب ها نوشته شده است. رسانه ها با آگاهی دادن به مردم، انتشار اطلاعات و گسترش عقاید آزادی خواهی و ظلم ستیزی به منزلة یکی از عوامل تسریع کنندة این انقلاب ها به حساب می آیند. این مقاله به شیوه توصیفی ـ تحلیلی ضمن تبیین مختصر مشخصات انقلا ب های عربی، به این سؤال اصلی پاسخ می دهد: رسانه های جدید چه تأثیری بر انقلاب های عربی داشته است؟