محسن حیدرنیا

در این مقاله ضمن بررسی شخصیت حضرت علی اکبر (ع) به تبیین نقش برجسته ایشان در حادثه بزرگ کربلا بر مدار موضوع حق، پرداخته شده است. اگرچه علی اکبر (ع) فرزند ارشدِ امام حسین (ع) از نقش مهمی در جای جای این حادثه برخوردار است، اما گویی دغدغه اصلی او حق طلبی است. او، وقتی خود و خانواده ارجمند و دوستان خود را در آستانه مرگ حتمی می بیند، تنها با طرح یک سؤال عمیق، متفکرانه و هوشمندانه از قهرمان اصلی کربلا یعنی پدر و امامش، حسین، همه نقش اساسی خود را به عنوان یک جوان حق جو به نمایش می گذارد و آن سؤال مهم و بنیادین این است که «ای پدر، آیا ما برحقیم؟» نویسنده مقاله بر این باور است که فهم کلمه حق می تواند کلید و رمز شناخت شخصیت حضرت علی اکبر و بلکه شناخت دیگر شخصیت های این حادثه عظیم باشد.

یکی از حوادث مهم و ماندگار که تأثیرات عمیقی بر جامعه شیعی- اسلامی داشته و دارد، حادثه کربلا است. در این مقاله افزون برتاکید به معمای ماندگاری این حادثه مهم ، سعی در اثبات این فرضیه شده است که روند اساسی تبدیل این حادثه به مکتب پیش از اینکه یک روند تاریخی،ادواری و تدریجی باشد، یک روندی دفعی است که در همان متن حادثه پدیدار می گردد. به دیگر سخن کربلا مکتبی نیست که بعد از حادثه کربلا،توسط سخنوران و خطیبان و محققان و علما به مکتب تبدیل شده است، بلکه حادثه ای است که خواص مکتبی خود را در بطن حادثه وتحت تأثیر شخصیت نورانی امام حسین (ع) نمایان می سازد.بنابراین از دید نویسنده این مقاله آنچه دیگران در خصوص این حادثه انجام می دهند مکتب سازی نیست، بلکه روایت و تبیین یک مکتب است که همدوش حادثه پیش می رود و سر از مکتب در می آورده و به همین علت هم ماندگار می شود. به هر روی مقاله کوشش دارد تا با بهره گیری از منابع کهن و پیگیری رشته حوادث و روند وقایع به ترتیب تاریخی، این مهم را تبیین نماید.

حادثه عاشورا یکی از جان خراش ترین و در عین حال آموزنده ترین حوادث تاریخ اسلام به حساب می آید. حادثه ای که بر خلاف بسیاری از حوادث دیگر تاریخ انسانی که به دست نسیان سپرده شده اند، پس از قریب به 1400 سال، هنوز زنده، اثر گذار، آموزنده، به شدت تسرّی یابنده و بسیار جذاب بوده و در عین حال واجد قابلیت های تحقیقی بیش تر و ژرف تر است ،تا با هر پژوهش جدید، بعدی دیگر از ابعاد این حادثه بی نظیر تاریخ اسلام و تشیّع تبیین گردد. بی تردید بخش عظیمی از این تأثیر گذاری ، آموزندگی و جذّابیت کربلا به قهرمانان اصلی این حادثه باز می گردد. البته که قهرمان اصلی و بزرگ این واقعه عظیم حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام )است، اما در این نیز تردیدی نیست که بعد از ایشان مهم ترین و تاثیر گزارترین شخصیت در گرماگرم این حادثه غم انگیز کسی جز برادر بزرگوار ایشان یعنی حضرت ابوالفضل العباس (ع)نمی باشد. در باره شخصیت حضرت عباس (ع)تا کنون بسیار سخن رفته است، بنابراین نوشتن مقاله ای در این باب که واجد نکته های نو و تازه ای باشد، کار ساده و آسانی نیست. در عین حال هر بار که محققی با مداقّه در منابع اصلی تاریخ اسلام به باز خوانی دقیق تر حادثه کربلا و نقش محوری حضرت عباس(ع) دوشادوش امام حسین (ع)، می پردازد، متوجه نکات بدیع و تازه ای می گردد که بینش ها و تحلیل های نوینی را در باره شخصیت کم نظیر قمر بنی هاشم و نقش و اهمیت حضور ایشان در این حادثه دلخراش، مطرح می سازد. در این مقاله هر چند که تمرکز اصلی بر تحلیل نقش شخصیت کاریزماتیک قمر بنی هاشم در روند حادثه کربلا می باشد، لیکن سعی شده که عوامل زمینه ساز شخصیت کاریزمای عباس(ع) قبل از کربلا و نیز تاثیرات شخصیت کاریزمای ایشان بعد از حادثه کربلا و حتی امروز ، بیان شود. طبعا در خلال مباحث، اسناد معتبری در باب بسیاری از اخبار مشهور در باره شخصیت عباس(ع)نیز معرفی شده اند. نویسنده امیدوار است بتواند نگاه و بینش جدیدی را در این نوشتار ارائه دهد.

با آغاز بعثت و طرح گفتمان دینی، دولهالملاء یا حاکمیت اشراف قریش،گفتمان نوین را در تعارض با منافع خویش دیدند و از سال چهارم تا چهاردهم بعثت اقدامات گوناگونی برای متوقف ساختن آن انجام دادند. یکی از مهمترین کنش ها در برابر دعوتگری پیامبر(ص)، اقدام گروه مقتسمین است. براین اساس، جستارحاضر در پی پاسخ به چیستی و پیدایی مقتسمین در دوران آغازین اسلام و شیوه کنشگری آنان دربرابر نو دینی و نودینان است که با رویکردی توصیفی- تحلیلی و شیوه کتابخانه ای با بهره مندی از قرآن مجید و روایت های تاریخی به آن نگریسته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که گروه مقتسمین با سران قریش در برخورد با پیامبر(ص) همگرا بودند و با اقدامات فرهنگی خود ، موانعی برای کاروان های تجاری و زیارتی در گفتمان دینی ایجاد کردند. اما شیوه رفتاری پیامبر(ص) و نودینان، در تقابل با تحرکات فرهنگی آنان و مجموعه عوامل مناسبات قبیله ای باعث ناکامی و بی اثری کنش های گروه مقتسمین شد.

یکی ازعواملموفقیت پیامبر(ص) در جریان دعوت، دقت نظر آن حضرت در انتخاب نمایندگان شایسته فرهنگی است که نقش مهمی در توسعه و تثبیت آن دعوت ایفاءکرده اند. مؤلفه هایی همانند، شخصیت پیامبر(ص)، اهمیت قرآن، رسالت، واکنشهای تند و خشونت بارجامعه جاهلی و قبیلهای، زمینه را فراهم ساخت تا فعالیت های فرهنگی سده آغازین رسالت کم رنگ گشته و کمتر مورد توجه پژوهشیان قرار گرفت. مقاله حاضر با استفاده از منابع کتاب خانه ای با ارائه شواهد و داده های تاریخی و شیوه توصیفی وتحلیلی، در پی بررسی و پاسخ به پرسش نقش نمایندگان فرهنگی پیامبر(ص) در دعوتگری آموزه های دینی، شیوه و خویشکاریآنان در اینگستره بهگونه مستقل است. براساس یافته این جستار، روش عملکرد نمایندگان فرهنگی پیامبر(ص) هرچند دارای ویژگی های همسان است، اما تفاوت های آن همبسته به عناصری می باشد که بخشی از آن مربوط به ماهیت کلی دعوت، تاثیرپذیری افراد از شخصیت پیامبر(ص) بوده و برخی دیگر در پیوند با مؤلفه های روانشناختی نمایندگان درحوزه خلاقیت فردی است. دراین پژوهش بطور ویژه، نحوه کنشگری جعفربن ابیطالب به عنوان نماینده پیامبر(ص) درحبشه مورد بررسی قرارگرفت و ابتکار و خلاقیتهای فردی وی در گفتگو و نشان دادن تفاوت باورهاو رسوم جاهلیت، مسیحیت و اسلام، بازنمایی شد.