سید محمد رضا ابن الرسول

علم «الوجوه والنظائر» من العلوم القرآنیة التی تتصدی لتفسیر ألفاظ آی الذکر الحکیم بالاستعانة بأسباب النزول وعلم اللغة وغیرهما، فقد ذکِرت للفظ واحد قد تکرر فی مواضع من القرآن الکریم معان شتی سمیت بالوجوه، وهذه الوجوه تشتمل علی مصادیق خاصة تارةً أو معان مجازیة أو معان مترادفة تارة أخری. ثم دونت فی هذا العلم کتب کثیرة تحمل اسم «الوجوه والنظائر». وأما منهجیة هذه الکتب فغیر واضحة المبانی، فإنها رغم کثرتها لم تستند علی أسس معینة علمیة، وإن کان أصحابها قد اعتمدوا فی عملهم علی الشعر واللغة والآیات القرآنیة ظاهراً. وهذا الأمر قد یفضی إلی الاختلاف فی تفسیر کلمة واحدة، ویبدو أثره فی تفسیر القرآن الکریم. فمن هنا جاءت ضرورة التعرض لدراسة حول المصنفات فی هذا العلم ومسالکها فی تفسیر الألفاظ القرآنیة. فحاولت المقالة هذه عبر منهج وصفی ـ نقدی، أن تناقش اهذه الکتب وتوضّح خصائصها.

علوم بلاغی همانند صرف و نحو در آغاز به منظور فهم اسرار و رموز قرآن کریم و وجوه اعجاز بیانی آن و با محوریت آیات نورانی قرآن و نیز اشعار جاهلی صورت گرفت، ولی رفته رفته به سایر متون نظم و نثر عربی راه یافت و به صورت قواعدی منسجم تدوین شد و به ظهور تألیفات ارزش مندی در این زمینه انجامید. یکی از این تألیفات ارزش مند کتاب جواهرالبلاغة تألیف سید احمد هاشمی است که به منزلة بهترین کتاب آموزش بلاغت شناخته شد، و تا کنون ده ها بار تجدید چاپ شده است. این کتاب مانند همه تألیفات بشری کاستی ها و نادرستی هایی دارد که با بهره گیری از آموزه های بلاغت عربی در کتب آموزشی قدیم، در سه مبحث علم بیان: تشبیه، مجاز و کنایه به نقد آن پرداخته ایم و پاره ای از تعاریف و شواهد کتاب که نارسا یا نادرستند را مشخص کرده ایم. در این بررسی معلوم شد که مؤلف در مباحث مربوط به علم بیان از برخی اصطلاحات بلاغی تعریفی ارائه نداده است؛ اما قسمت عمده نقائص و نادرستی های این کتاب در حیطه مثال های مؤلف است که خواننده در برخی از آن ها با کم ترین تأمل و یا مقایسه آن با سایر شواهد موجود در کتاب متوجه کاستی های آن می شود.