سعادت غضنفری

قیام عبدالله بن زبیر (61-172 ق) و مختار بن ابی عبید ثقفی (64-66 ق) از قیام های عصر اموی هستند که توفیقاتی نیز داشتند. در این میان ابراهیم بن مالک اشتر به دلیل آوازه، نسب و نفوذش مورد توجه دو گروه قرار گرفت. ابراهیم ابتدا با مختار برای خونخواهی شهدای دشت طف همراه شد، اما پس از نبرد «خازر» و تحقق نسبی این هدف و به دست آوردن امارت موصل از او جدا شد. او همچنان در موصل بود تا اینکه زبیریان بر مختار غلبه یافتند و حکومت عراق را به دست آوردند. در آن زمان ابراهیم به درخواست زبیریان به آن ها پیوست و سرانجام در نبرد با امویان کشته شد. جدایی ابراهیم از مختار و همراهی اش با زبیریان با وجود منش و باورهای علوی اش، تناقضی است که منابع متقدم و متأخر به روشنی به آن نپرداخته اند؛ با این حال بررسی اجتماعی رخداد های تاریخی و تحلیل و تبیین گزارشات پراکنده درباره ی دو قیام قرینه هایی به دست می دهد که می توانند علت آن افتراق و این اتحاد باشند.

دائرة المعار ف اسلام را اصلی ترین منبع اسلام شناسی در مغرب زمین می شناسند؛ اما مقالات این مجموعه و تصویر ارائه شده از اسلام در آن، نیازمند نقد و بررسی است. بسیاری از این تصاویر، حاصل کج فهمی مظاهر مادی و معنوی اسلام و برخی نیز متعمدانه و از روی سو گیری است. در مقاله [امام] علی بن ابی طالب[(ع)] از رابرت گلیو در چاپ سوم این دایرة المعارف، به رغم بهره گیری از منابع شیعی و بررسی های همدلانه، برخی از نکات مهم مسکوت گذاشته شده و گاهی نیز در برداشت ها و تحلیل ها به خطا رفته است.

قیام توابین و مختار، با هدف خونخواهی امام حسین(ع) انجام گرفت که رهبران آنها دیدگاه و روش های انقلابی متفاوتی داشتند؛ توابین بیشتر در پی جبران قصورشان در قبال قاتلان دشت طف بودند و معیار های دشواری برای جذب نیرو داشتند. از این روی، تنها راه تحقق هدف خود را جان فشانی دانسته، قائل به اصالت وسیله، هم پایة هدف بودند. دیدگاه مذهبی توابین و راه تحقق هدفشان، در جامعه آن روز کوفه اقبال عام نیافت و نتوانستند هدف قیام را تحقق بخشند؛ در حالی که مختار با تکیه بر تدبیر، دور اندیشی و بهکارگیری ابزارهای گوناگون، بر کوفه تسلط یافت و بسیاری از قاتلان دشت طف را مجازات کرد؛ هرچند او نیز در نهایت مغلوب زبیریان شد و جنبشش داوم نیاورد.

اسلام بر اثر آموزههای اصیل و کاربردی اش از آغاز ظهورش موضوع کنج کاوی های جویندگان حقیقت بوده است؛ چنان که بسیاری از پژوهش گران غربی سده های اخیر به انگیزه های گوناگون، گوشه و کنار آن را بررسیده و شماری از آنان بدان گراییده اند. باری، آگاهی اندکی درباره دلایل کاوش ها و گرایش هوفمان به اسلام در آثار پژوهش گران یافت می شود. جست وجو درباره چگونگی مسلمان شدن نامسلمانان غربی، کار نادری نیست، اما بررسی تحلیلی و موشکافانه دلایل گروِش و چگونگی اسلام آوری هوفمان و اندیشه های اسلام شناسانه و آثار اسلام شناختی او، کاری نوپدید است. این مقاله به پاسخ گویی چیستی همین دلایل می پردازد. گمان می رود کِشش های اسلام و رانِش های مسیحیت از این دلایل بوده باشد. به تعبیر دیگر، هوفمان نخست بر اثر کمبودهای آیین نیاکانی اش از آن جدا شد و در کَند و کاوهای حقیقت خواهانه اش، به اسلام رسید و گرایید. با بررسی گونه شناختی و مطالعه موردی زندگی و آثار مراد ویلفرد هوفمان به چگونگی اسلام آوردن این شخصیت برجسته علمی و کاتولیک متعصب بر اثر مطالعه قرآن کریم و مشاهده زندگی مسلمانان، می توان پاسخ گفت. او آثار فراوانی در این باره پدید آورد و اندیشه های اسلامی را درونی کرد؛ چنان که به اجرای مناسک و عبادات اسلامی، بسیار ملتزم بود.