محمدتقی بیگلر

پلورالیسم دینی را معمولاً با جان هیک (۱۹۱۲ ۲۰۱۹) می شناسند. هیک با نگاهی برون دینی به ادیان و مذاهب، آنان را در رسیدن به حقیقتِ هدایت و رستگاری محق می دانست. او با استناد به پیش فرض هایی، ترجیح این گفتمان بر رویکردهای انحصارگرا و شمول گرای دینی را مدعی شد. پلورالیست های دینی با آگاهی از ظرفیت های دین اسلام کوشیدند برخی از عرفا و شاعران جهان اسلام را که به زعم خود منطبق و هم داستان با آنان بودند، به جهانیان معرفی کنند، اما از توجه به عارف بزرگ قرن ششم عین القضات همدانی (۴۹۲ ۵۲۵ ق) که به نظر می رسد به لحاظ وسعت نظر در میان شخصیت های اسلامی و دینی شخصیتی کم نظیر باشد غفلت ورزیده اند. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی درصدد است به این پرسش پاسخ دهد که نسبت بین نگاه منبسط و وسعت گرایانه دینی عین القضات با پلورالیسم دینی مطابق با معیار امروزی چگونه است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که عین القضات همدانی، در هیچ یک از قالب های نوساخته و امروزی نمی گنجد. در برخی جهات، رهیافت های عین القضات در برابر پلورالیست ها قرار دارد، اما او به مثابه یک عالم دینی، در بررسی های تاریخی و دانشی خود به رهیافت های پلورالیست ها نزدیک شده است و همه ادیان و نظام های فکری غیر ابراهیمی را نیز واجد بهره هایی از حقیقت می داند. ازاین رو، برای شناخت اندیشه های عین القضات در حوزه دین شناسی، باید مدل و میدانی فراخ تر مطرح شود.

یکی از راهکارهای شناخت ارزش ها و ضدّارزش های اجتماعی، بررسی آثار ادبی تأثیرگذار در اندیشه ها و باورهای نسل های گوناگون در دوره های مختلف تاریخی است. «مثنوی معنوی» مولانا حاوی گرایش های ارزشی و آیینه ارزش های فرهنگی و اجتماعی روزگار خود است که هنوز هم تأثیرگذاری ژرف آن بر چشم انداز فکری قشرهای مختلف جامعه آشکار است. «گناه» از دیدگاه مولوی عبارت است از خضوع اراده انسانی در برابر شهوات پست نفسانی در جایی که راه برای کار نیک گشوده است. این پژوهش عمدتاً به منظور شناخت ضدّارزش های اجتماعی برخاسته از قرآن کریم و «مثنوی معنوی» و بررسی کارکرد آن ها در جهان اجتماعی امروز است. روش اجرای این پژوهش، تحلیل محتوایی کیفی در آموزه های انسانی و اجتماعی مولوی بوده است. در منظومه فکری مولوی گناه «حرص و طمع» بیش تر مورد نقد و نکوهش قرار دارد و آن را مایه رنج و آزار و شقاوت دنیوی و اخروی انسان معرفی نموده است. همان گونه که «نفس امّاره» در جای جای قرآن کریم به عنوان عامل بازدارنده تعالی روحانی انسان معرفی شده است.

یکی از جنبه های زیبایی اشعار محمد تقی بهار تصویر است. ذهن خلاق بهار در عرصه صورت گری، تخیل و الهام را با هنر نمایی های کلامی چنان در هم آمیخته که حالات عاطفی و نفسانی و برهان سازی های دشوار خود را عمدتا در قالب عناصر تصویر ساز تشبیه و استعاره جلوه گر ساخته است. در حوزه تشبیه، بیشتر از فشرده یا بلیغ اضافی و تصاویر حسی به حسی بهره گرفته است که این نوع تصاویر او از تنوع برخوردارند. موضوع مشبه اغلب خود شاعر، ممدوح یا معشوق و گاه مفاهیم تجریدی و انتزاعی است ولی موضوع مشبه به غالبا عناصر طبیعت و اشیا است. در عرصه استعاره های او، نوع کنایی (تشخیص) و مصرحه مرشحه بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده اند. عناصر سازنده خیال او از لحاظ مستعارمنه بیشتر طبیعت و اشیا و به لحاظ مستعارله، ممدوح یا معشوق و خود شاعر است. در این مقاله کوشش نگارنده بر آن است که در تحلیل صوری، نخست سرچشمه های بلاغت این تصاویر هنرمندانه و گاه مبتکرانه را همراه با مصادیق متقن به نمایش بگذارد و آنگاه یک تحلیل محتوایی از این عناصر تصویر آفرین ارایه نماید.