سهیلا جلالی کندری

دایرة المعارفها منبعی برای کسب اطلاعات درباره موضوعات مختلف هستند و مراجعه به آنها ضروری است. از سوی دیگر موضوع زن و حقوق او، از جمله موضوعات مهمی است که در قرن حاضر بسیاری به آن توجه کرده اند و در مواضع مختلف بدان پرداخته اند؛ از آن جمله مطلبی است که در مدخل "زنان و قرآن" “woman and the Quran” در دایرة المعارف قرآن “Encyclopedia of Quran” نوشته شده است. اما به نظر میرسد خانم راث رودد نویسنده این مدخل محققانه و بیطرفانه به این موضوع نپرداخته است. نویسنده یاد شده با مطرح کردن حکم آیه 53 از سوره احزاب یعنی ارتباط با همسران پیامبر(ص) از پشت پرده و حجاب مدعی شده است که حکم اخلاقی رعایت حجاب در ابتدا مخصوص همسران پیامبر(ص) بود اما مسلمانان آن را به زنان دیگر تسری دادند. در حالی که منظور از "حجاب" در این آیه معنای لغوی آن، یعنی پرده و ستر است و نه معنای اصطلاحی آن که همان نوع پوششی است که ما امروزه آن را به عنوان حجاب میشناسیم. به این ترتیب خداوند به مسلمانان دستور میدهد تا با زنان پیامبر (ص) از پشت پرده و ستر ارتباط برقرار کنند. بنابراین به نظر میرسد نویسنده بین معنای لغوی و اصطلاحی خلط نموده است. از سوی دیگر با توجه به فضای نزول آیه این مهم به دست می آید که این حکم ( ارتباط از پشت پرده ) تنها مخصوص همسران پیامبر (ص) است و مخاطب این آیه تنها ایشان هستند نه زنان مسلمان دیگر. گرچه وجوب رعایت حجاب که یکی از مصادیق آموزه های اخلاقی دین اسلام است متوجه همه زنان می باشد و از آیات دیگر قرآن به دست می آید.

کتاب کافی تألیف محمدبن یعقوب کلینی، نخستین کتاب از کتب اربعه شیعه است. کلینی روایات کتابش را از کتاب ها و اصول شیعیان گرفته و به تدوین آنها پرداخته است. این اصول و کتاب ها به مرور زمان به دست فراموشی سپرده شد. یکی از راه هایی که می توان این منابع را بازسازی کرد، مراجعه به کتاب های فهرست نظیر نجاشی است. بخشی از روایات کافی، روایات کلامی معصومان علیهم السلام است. در این پژوهه، با استفاده از کتب رجالی به بازیابی منابع کلینی در روایات کلامی امام رضا(ع) پرداخته شده تا اتقان و صحت این روایات کتاب کافی مبرهن گردد. تحلیل اسناد و محتوای روایات کلامی منقول از امام رضا علیه السلام در «کافی» نشان می دهد، کلینی در شناسایی منابع و استفاده از منابع دست اول نهایت دق. جریان فکری معتزله، جریان سیاسی عباسی و جریان درون مذهبی واقفیه برخی از این حساسیت ها هستند.

اثبات انسجام و پیوستگی متن قرآن بر مبنای الگوهای ساختارشناسانه از رویکردهای نوین در مطالعات علوم قرآنی است؛ گرچه توجه به نظم القرآن و تناسب آیات و سوره ها در مطالعات اسلامی پیشینه ای دیرینه دارد و به قرون اولیّه ظهور اسلام باز می گردد. در میان الگو های ساختار شناسانه شش الگو از اقبال بیشتری برخوردار بوده که به نام طراحان آن نام گذاری شده است. غالب این الگو ها به ویژه برای کشف تناسب کلام الهی در قرآن طراحی شده اند و از میان آنها تنها الگوی هالیدی و حسن عمومیّت دارد و انطباق پذیر بر متون دیگر است. هدف پژوهش حاضر، بررسی و معرفی نقاط اشتراک و افتراق این الگوها از سه جنبه مبانی فکری، روش کشف انسجام و مؤلفه های درخور توجه است. برای نیل به این هدف، از روش مقایسه الگو های یاد شده و رویکرد توصیفی تحلیلی استفاده شده است. بیشترین نمود اختلاف الگوها در مؤلفه های مدّ نظر است که بسیاری از آنها در گذشته های دور محل توجه دانشمندان علوم قرآنی بوده است. بیشترین نمودِ اشتراک الگو ها در سیاق بندی سوره، توجه به عناصر شکلی به همراه عناصر محتوایی و در نظر گرفتن نظریه پیوستگی به همراه نظریه انسجام و همچنین، پیش فرض آنها نسبت به انسجام و هماهنگی سور مکّی قرآن است؛ البته نتیجه تلاش های ساختارشناسانه همه الگوها، نمایش تناسب کلام الهی است.

داستان ابراهیم(ع) از جمله داستان های چند نسخه ای قرآن است که در سوره های متعدّد مکّی و مدنی روایت شده است. از آنجا که ابراهیم(ع) بنیان گذار ادیان توحیدی و نیای یکتا پرستان است، شخصیّت او در قرآن کریم و در کتاب مقدّس، مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. نقطه اتّکای پژوهش حاضر مقایسه نسخه مکّی و مدنی گزارش قرآن کریم از داستان ابراهیم(ع) و خانواده اوست. نتیجه ای که این مقایسه به دست می دهد آن است که برخی پیرفت های این داستان به سوره های مکّی و برخی به سوره های مدنی مختصّ است. برخی نیز میان میان این دو دسته سوره مشترک است و تنها تفاوتی در پیرنگ آنها وجود دارد. تفاوت پیرفت های سوره های مکّی و مدنی در بیشتر موارد با فضای نزول این دو دسته سوره و فضای حاکم بر دو شهر مکّه و مدینه پیوند می یابد. البته نقش مخاطب را نیز نمی توان انکار کرد. غلبه پدیده شرک بر فضای اجتماعی مکّه و همچنین فزونی مخاطبان مشرک بر مخاطبان مؤمن، روایت آن دسته از پیرفت هایی را می طلبد که از مبارزه ابراهیم(ع) با مظاهر شرک حکایت می کند.

گام نخست در شناخت مفاهیم قرآنی، شناخت هسته معنایی واژگان است. در این راستا توجه به ریشه شناسی تاریخی می تواند ما را در شناخت بهتر آن یاری رساند. جستاری در میراث زبانی مسلمانان نشان می دهد که برخی از لغت شناسان به این مسئله توجه داشته و در تبیین مفهوم یک واژه به هسته معنایی آن در زبان های سامی دقت کرده اند. گام بعدی التفات به سیاق و با هم آیندها است که در نظام معنایی قرآن کریم از اهمّیّت خاصی برخوردار است. در این راستا زبان شناسی ساختاری خودنمایی خواهد کرد. در پژوهش حاضر برای شناخت واژه «ربّانیّون» از این دو روش بهره می بریم. جمهور مفسران ریشه این واژه را «ربّ» به معنای پروردگار دانسته و الف و نون را زائد یا به منظور مبالغه و تفخیم برشمرده اند. در پژوهش حاضر با کاوشی در زبان های باستانی از این ره آورد دفاع خواهیم کرد که این واژه یک وام واژه از زبان آرامی با شکل آوایی rabban (رَبّان) و لقبی برای دانشمندان و بسیاری از رؤسای مدارس دینی فلسطین بوده است. در زبان گعز نیز به استادان و آموزگاران علوم مختلف و نه صرفاً علوم دینی rabban (رَبّان) گفته می شد. معناشناسی ساختاری نظر مفسران که آن ها را عامل به تورات و منقطع از غیر خدا دانسته اند، تأیید نکرده است، بلکه «ربّانیّون» را به دلیل عدم اجرای وظیفه نهی از منکر مورد سرزنش و توبیخ الهی قرار می شمرد.

دانشمندان علوم قرآنی به منظور اثبات پیوستگی و انسجام سور قرآن از الگوهای ساختارشناسانه متعددی بهره برده اند. در این میان الگوی هالیدی و حسن، هم از سوی قرآن پژوهان و هم از سوی پژوهندگان متون غیرقرآنی با رویکرد ساختارگرایی از استقبال بیشتری بهره مند شده است. این دو زبان شناس در آثار مشترک خود، به جهت کشف انسجام متونی که به زبان انگلیسی معیار تألیف شده بود، الگویی ابداع و طرح کردند. البته این الگو قابل اجرا بر همه زبان هاست. در این نوشتار از میان پژوهش های فارسی زبان انجام شده بر اساس الگوی انسجامی هالیدی و حسن، ده پژوهش در بازه زمانی دهه نود، انتخاب و میزان موفقیت آنها در فهم صحیح الگو و کاربست دقیق آن در سور قرآن به روش فراتحلیل کیفی، ارزیابی شده است. حاصل این فراتحلیل کشف اشکال ها و نقاط ضعفی است که در فهم صحیح این الگو وجود دارد؛ مانند تفکیک روابط پیوندی از انسجام دستوری، معرفی ناقص زیرمجموعه های انسجامی و عدم توجه به نظریه پیوستگی. فهم ناصحیح الگو سبب می شود انطباق آن بر سور قرآنی نیز با موفقیت انجام نشود که بارزترین نمود آن غفلت از مؤلفه های موردنظر الگوی هالیدی و حسن است. مهم ترین و عمده ترین علّت این اشکال ها مراجعه نکردن به منبع اصلی در فهم الگوست.