مهدی کمانی نجف آبادی

نظریه پردازی براساس متون دینی (قرآن و حدیث)، بعد از توسعه و تعمیق مباحث امکان و همچنین ضرورت و مبانی تولید دانش دینی، به شکلی جدی مدنظر قرار گرفت؛ بنابراین در سال های اخیر آثار متعددی منتشر شده اند که به دنبال استخدام، محک و ابداع فرایندهایی برای استنباط نظریه های علمی از متون دینی هستند. شناخت این تلاش ها کمک شایانی به همه دغدغه مندان عرصه نظریه پردازی اسلامی می کند تا ضمن بهره گیری از داده ها و روش های تولیدشده، از آن ها برای تکامل این مسیر استفاده کنند، اما با این همه، این آثار را افراد متعدد، در رشته های مختلف علوم انسانی، در مراکز علمی متعدد و در نشریات علمی گوناگون تألیف کرده اند؛ از این رو آگاهی از مجموعه داده های این قلمرو نیازمند مطالعه ای به روش «مرور روایتی» است تا بستر شناخت بهتر و معرفی میزان راه پیموده شده و مقایسه روش های ابداعی یا استخدامی فراهم شود؛ بنابراین مقاله حاضر به شناخت و معرفی روش هایی پرداخته است که منتج به نظریه پردازی علمی از متون دینی می شوند یا دست کم ارائه دهندگان، به غرض نظریه پردازی از متون دینی طراحی و عرضه کرده اند. همچنین نشان می دهد در مقالات و کتاب هایی که به زبان فارسی در بازه 1380 تا ابتدای 1400 شمسی در ایران منتشر شده اند، پانزده روش برای نظریه پردازی از متون دینی، استخدام یا ابداع شده اند. در این میان، نیمی از نظریه پردازی ها با دو روش تحلیل محتوای کیفی و نظریه داده بنیاد انجام شده اند.

مطالعه روایات تأویلی نشان می دهد، بخشی از این روایات با عبور از «سیاق» و «بافت» به ارائه مفاهیم و مصادیقی می پردازند که تحلیل دلالی این روایات را با دشواری خاصی مواجه می سازد؛ چراکه نادیده گرفتن سیاق، امری نامتعارف است. با وجود این سیره تفسیری معصومان در تبیین آیات، نشان می دهد، قرینه ای عام از سوی ماتن در تعامل با نص قرآن وجود دارد که مجوز الغای سیاق به شکل جزئی و کلی را صادر می کند و در سایه آن می توان این روایات را توجیه و تحلیل نمود. البته الغای سیاق در اقتباس و تداعی معانی نیز انجام می گیرد و امری عرفی تلقی می شود، اما این کار در آنها کارکرد تفسیری و معنانمایی ندارد، بلکه کارکرد تزئینی یا تطبیقی دارد و همین امر مجوز الغای سیاق در آن دو است؛ درحالی که الغای سیاقِ مستند به سیره تفسیری اهل بیت، این امر را به حوزه استخراج معانی از آیات نیز کشانده است و مجوز کارکرد تفسیری و فراعرفی آن را نیز صادر نموده است.

روایات تأویلی، حجم قابل توجهی از روایات تفسیری امامیه را به خود اختصاص داده است. این روایات به سبب دشواری های مفهومی و ارتباط پیچیده ای که با ظاهر آیات دارند، در گذشته کمتر مورد تحلیل فراگیر نظری قرار گرفته اند. اما در دوران معاصر شاهد تلاش هایی در این ارتباط از سوی علامه طباطبائی با طرح نظریه جری، و آیت الله معرفت با ارائه نظریه بطن هستیم. جواز توسعه مصداقی یا امکان تطبیق مفاهیم آیات بر مصادیق پوشیده و پسینی، خمیرمایة نظریة علامه است؛ و برابری بطن با مفاهیم کلی و مجرد از خصوصیاتِ غیردخیل در هدف و مقصود آیات، بن مایه نظریة آیت الله معرفت است. بااین همه، نمی توان برخی انواع روایات تأویلی را با این دیدگاه ها تحلیل و توجیه کرد، بلکه گره گشایی از آ نها، نیازمند ارائة نظریه های جدیدی در حوزة روش شناسی تفسیر اهل بیت علیهم السلام است.

فوائد شناخت زمان و مکان نزول آیات و عدم وجود نصی نبوی سبب شد قرآن پژوهان از آغاز به تبیین راه های کشف مکی و مدنی بپردازند. این راه ها عبارتند از نقلی، قیاسی و اجتهادی. مقاله پیش رو به ترتیب تاریخی به بررسی این راه ها، جزئیات، مصادر و نمونه های هر یک پرداخته است تا دستیابی به نوع آیات و سور به شکلی دقیق تر صورت گیرد.

دانش شناخت آیات مکی و مدنی از شاخه های مهم علوم قرآن و از مقدمات تفسیر قرآن قلمداد می شود که بستر و شالوده آن را باید در صدر اسلام جستجو کرد. این دانش در سده دوم به شکلی بسیط و صرفا در قالب روایات و اخبار ظهور یافت و به شکل رساله هایی مختصر یا در ضمن کتب تفسیر، فضائل القرآن و ناسخ و منسوخ ارائه گردید. بعد از آن در سده پنجم با ظهور مجموعه های علوم قرآنی بارور گشت و رفته رفته دامنه مباحث روایی و سپس مباحث نظری آن گسترش یافت. بررسی سیر نگارشهای علم مکی و مدنی نشان می دهد بحث مکی و مدنی به ترتیب تاریخی در هشت قسم از کتب مطرح شده است: 1. در تک نگاری های اولیه؛ 2. در کتب تفسیر (ابتدا در صدر تفسیر سوره ها و بعدها در مقدمه تفاسیر نیز مورد بررسی قرار گرفت)؛ 3. در کتب فضائل القرآن؛ 4. در کتب ناسخ و منسوخ؛ 5. در کتب عد الآیات؛ 6. در میان فصول کتب علوم قرآنی؛ 7.در کتب تاریخ قرآن؛ 8. در تک نگاری های پسینی (معاصر).