سیدمهدی موسوی اصل

این مقاله، به پیامدهای گوناگون جسمی، فرهنگی ـ اجتماعی و روانی فقر بر بهداشت روانی می پردازد. فقر فرهنگی، انزوا، پرخاشگری، ضعف اخلاقی و دینی، کاهش عزت نفس، اضطراب و اختلالات روانی از جمله این آثار مخربند. رویکرد متون اسلامی به مسائل فقر و به معانی گوناگون آن در منابع دینی دیگر مباحث این مقال است، دلائل عدم مطلوبیت فقر در این منابع عبارتند از: تضاد فقر با عدالت اجتماعی، پناه بردن به خداوند از فقر در ادعیه امامان معصوم، اهمیت دین برای انسجام اسلامی در جامعه، برنامه دین برای اهداف متعالی و عواقب نامطلوب فقر از منظر دین. سرانجام، توضیح و تبیین مواردی که موهم این برداشت است که اسلام با مسئله فقر مخالفتی ندارد، بلکه آن را تایید می کند.

امروزه، بررسى پى آمدهاى دین دارى بر بهداشت روانى، از بحث هاى کاربردى و پرطرفدار در میان پژوهشگران و عموم مردم به شمار مى رود. گرچه مؤلفه هاى گوناگون دین دارى، پیوند تنگاتنگى با یکدیگر دارند، مى توان آنها را در دو مقوله اساسى «باورها» و «رفتارها» جاى داد و جداگانه به بررسى هر کدام پرداخت. در اینجا، تنها به نقش رفتارهاى دینى در سلامت روانى مى پردازیم. در نگاه نخست، خود رفتارهاى دینى را نیز مى توان در دو دسته رفتارهاى عبادى و رفتارهاى اخلاقى قرار داد. رفتار عبادى معمولاً در زمینه ارتباط با خداوند (یا اولیاى او) انجام مى گیرد و رفتار اخلاقى به منظور برقرارى رابطه با دیگران است. در این مقاله، به نقش رفتارهاى عبادى در بهداشت روانى مى پردازیم و در شماره آینده، نقش رفتارهاى اخلاقى را مى کاویم. رفتار عبادى، انواع گوناگونى مانند نماز، روزه، حج، زیارت، اعتکاف و دعا را شامل مى شود. این عبادت ها، پى آمدهاى مشترک و نیز ویژه اى دارند که از میان پى آمدهاى مشترک آنها، به این موارد پرداخته ایم: آرامش روانى، بالا بردن ظرفیت روانى، ارضاى نیاز به پرستش، انسجام شخصیتى، پاک سازى درون، به دست آوردن فضیلت هاى اخلاقى، تقویت اراده، زمینه سازى براى بازگشت به خود، حمایت اجتماعى و به دست آوردن تجربه هاى دینى و عرفانی.

در بخش نخست این مقاله، رفتارهای دینی را به عبادی و اخلاقی تقسیم کردیم و یادآور شدیم که ملاک غالبی این تقسیم‏بندی، آن است که رفتارهای دینی یا در رابطه با خداست و یا در رابطه با خلق خدا. رفتارهای نوع اول را عبادی و رفتارهایی از سنخ دوم را رفتارهای اخلاقی نام نهادیم. در شماره پیشین نقش رفتارهای عبادی را در بهداشت روانی کاویدیم و در این شماره، رفتارهای اخلاقی و اهمیت آن‏ها را در بهداشت روانی انسان بررسی می‏کنیم. مسائل اخلاقی در پی بهبود بخشیدن به روابط انسان با هستی و خالق آن، رابطه با دیگران و ارتباط با خود هستند. افزون بر این، دست‏کم برخی صفات و رفتارهای اخلاقی وجود دارد که باید آنها را جزو بیماری‏های روانی به شمار آورد. همچنین اخلاق خوب در حقیقت، نقطه تعادل میان افراط و تفریط و سازگار با آفرینش خاص انسان هستند که می‏توانند به سازگاری و سلامت روانی او کمک کنند. وانگهی، اخلاق می‏تواند به برخورداری انسان از لذت در درازمدت بینجامد. سرانجام داشتن اخلاق حسنه، فرد را محبوب مردم می‏کند و سبب می‏شود فرد ارتباط مناسب‏تری با دیگران داشته باشد و از بهداشت روانی برخوردار گردد. در این نوشتار، با تقسیم مسائل اخلاقی به اجتماعی و فردی، هر کدام را جداگانه بازکاوی کرده‏ایم. در قسمت اخلاق اجتماعی، با اشاره به اهمیت تعامل با دیگران در تامین نیازها و در نتیجه، بهداشت روانی انسان، پی‏آمدهای برخی صفات و رفتارهای اخلاقی و اجتماعی همچون حسن خلق، فروتنی و خیرخواهی را برشمرده‏ایم. در بخش اخلاق فردی نیز، نقش برخی صفات و رفتارهای اخلاقی، مانند زهد، صبر و توکل را در بهداشت روانی بررسی کرده‏ایم.