احیاگری و جنبش احیاگرانه ی امام حسین (علیه السلام) (مقاله ترویجی حوزه)

مدخلی بر بحث
هر فکر و اندیشه‏ای و هر مکتب و مذهبی در مسیر پویش خویش با کاستی‏ها، نارسایی‏ها و کژی‏هایی مواجه می‏شود، به گونه‏ای که در نتیجه‏ی این کاستی‏ها، اصل فکر و اندیشه‏ی مکتب، دچار ضربه‏ای بنیانی شده و پوسته‏ای از آن باقی می‏ماند و پس از این به پوسته‏ی ظاهری اکتفا می‏شود و روح و اصل آن به نسیان سپرده می‏شود. چنین عملی محصول آفت زدگی فکر و اندیشه است، که البته این آفت زدگی در خصوص مکتب و دین، یا در عرصه مفاهیم دینی است، به این معنا که مفاهیم کلیدی و محوری و بنیانی آن، دچار کژفهمی می‏شوند و عناوینی همچون توحید، نبوت، ولایت و امامت و اعتقاد به قیامت و دستورات بنیادی دیگری از این نوع همچون زهد، تقوی و توکل، دچار سوء تعبیر و انحراف و آفت می‏گردند، یا اینکه این آفت‏زدگی مربوط به مغفول ماندن بخشی عظیم از معارف دینی است (مثلاً عناوینی همچون امر به معروف و نهی از منکر، به کلی مورد غفلت توده‏های مسلمین قرار می‏گیرد)، یا اینکه اصلاً تفکر مسلمین رکود یافته و با نوعی دگردیسی همه جانبه مواجه می‏شود. مثلاً در حوزه حاکمیت، حکومت به نااهلان معاند سپرده می‏شود و جامعه به اعمال و ریاکارانه نهاد حاکمیت، فریب می‏خورد و عناصری پلید، به جای خلیفه اسلامی، بر مردمان حکم می‏رانند. جامعه هم حکم آنان را در ردیف حکم خدا و بسان حکم شریعت می‏پندارد.
برای جبران چنین آفت‏های سترگی، چه عملی می‏تواند راه‏گشا باشد؟
مسلما نقطه مطلوب و قابل توجه در این خصوص، مسأله احیاگری است. احیاگران کسانی هستند عاشق فضیلت‏ها و پاکی‏ها، که درد دین در جانشان، درد اصلی است؛ کسانی که در دل خفقان و جمود حاکم بر زمانه، اندیشه‏ها را تکان داده و راه را از انحراف و کژی به استقامت و راستی می‏گردانند.
اکنون به دلیل اهمیت این مسأله، آن را به معرض بررسی گذاشته و از میان جنبش‏های احیاگرانه، حماسه‏ی حسینی را به عنوان الگوی احیاگری در تاریخ سراسر مبارزه‏ی شیعه، تحلیل می‏نماییم.
احیاگری چیست؟
کلمه احیاگری، از پیراستن و زدودن ناخالصی‏ها حکایت می‏کند. نقطه‏ی مقابل احیاگری، اماته است. اینکه امری به مرحله مرگ رسیده باشد و کسی دوباره به آن زندگی و حیات را باز گرداند، نام بردار به احیاگری است. پس احیا، حیات مجدد بخشیدن به امری است که به مرگ دچارشده است.
فکری موّاج و پویا اگر پس از مدتی دچار نابسامانی، توقف و ایستایی شده و دیگر آن پویایی پیشین را نداشته باشد، در واقع دچار مرگ شده است، چرا که آن فکر به لحاظ رکن توصیفی و تبیینی دچار ناخالصی‏هایی گردیده و فرهنگ بیگانه‏ای که با روح اصلی آن در تعارض است در آن حلول نموده است. اینک اگر حاملان واقعی و دلسوزان اصلی این فکر بخواهند آن را به حالت نخستین و پویایی اولیه‏اش برگردانند، باید کاری کنند که روح اصلی و نخستین به جان این تفکر برگردد تا تحولی در این تفکر پیدا شده و دوباره بتواند همچنان موّاج و سازنده به حیات خویش ادامه دهد. چنین عملی را احیا و عاملان به آن را احیاگر می‏نامند.
پس احیاگری، تجدید ساختمان است؛ چه در مجموعه‏ای فکری، چه در مکتبی اجتماعی و چه در تفکری دینی. این تجدید ساختمان زمانی لازم است که یک مجموعه، مکتب یا تفکر، تجزیه شده، خالی از مفاهیم عالی گردیده و یا مفاهیم عالی‏اش واژگون تفسیر شده و نقش آفرین نیست.
احیاگری در دین هم با توجه به همین واقعیت، مفهوم پیدا می‏کند.
احیاگر دین همچون طبیبی است که می‏خواهد چهره‏ی دین را از زوائد، تحریفات، بدعت‏ها و... که بر دین تحمیل شده و حقیقت آن را مخفی کرده است، بپیراید و دین راستین را که به وسیله‏ی جهل دینداران و اغراض دین فروشان، کدر و زشت و بی خاصیت شده است، نمایان کند و تفسیری درست از معارف دینی به جامعه‏ی دینداران عرضه کند و هر آنچه که از دین، مغفول و متروک مانده است، به دین و جامعه‏ی دینداران بازگرداند.1
علامه‏ی شهید مطهری در باب سنّت احیاگری می‏نویسند:
تفکر مسلمین در عصر حاضر درباره‏ی اسلام آسیب دیده است، ما اگر بخواهیم این طرز تفکر را بررسی کنیم، اولین کار یک طبیب این است که او را تحت معاینه قرار می‏دهد، می‏خواهد بیماری‏اش را تشخیص دهد، کوشش طبیب این است که در درجه اول، بیماری‏اش را تشخیص بدهد. پس از آن در مقام معالجه برآید.2
بنابراین، تلاش در راستای زدودن اوهام، خرافات و صدمه‏هایی که بر دین وارد شده، چه از ناحیه‏ی خود مسلمین و چه از ناحیه‏ی هجو استعمار گران و دشمنان جهانی اسلام، و جلوگیری از تأخر تاریخی و انحطاط اجتماعی، احیاگری است که بزرگترین رسالت انسان‏های دردمند تاریخ و متدینان وارسته و الهی محسوب می‏شود. احیاگران در راستای این رسالت سترگ و عظیم تلاش می‏ورزند که از مسخ مفاهیم دینی جلوگیری نموده و مجددا آن حالت آفرینندگی را در مفاهیم ایجاد نمایند؛ از سطحی نگری و ظاهر گرایی پرهیز نموده و عمق جان و باطن دین را عملاً به جامعه باز گردانند.
احیاگری در کتاب خدا و سنّت معصومان
قرآن مجید، پیامبران را احیاگرانی می‏داند که به وسیله‏ی دین، جامعه را احیا می‏کنند، چنان که می‏فرماید:
«یا ایّها الذّین آمنوا استجیبواللّه‏ و للرّسول اذا دعاکم لما یحییکم»3
ای مؤمنان، اجابت کنید خدا و رسول را هنگامی که شما را به چیزی فرا می‏خواند تا زندگی‏تان بخشد.
تا اینجا در قرآن، عمل احیاگری دین توضیح داده شده، اما گاهی خود دین، به وسیله تبلیغات و سوء برداشت‏ها و تعبیرها حالتی پیدا می‏کند که نمی‏تواند نقش احیاگرانه داشته باشد. مسلما در آیه‏ی مذکور، این قضیه هم پنهان است، که اگر چیزی اقتضای وجودی‏اش احیاگری است،اما به وسیله‏ی فهم‏های غلط بشری و دسیسه و نیرنگ‏های حاکم بر جوامع دینی، از آن حالت پویایی احیاگرانه بازمانده، مسلما وظیفه‏ی جوامع دینی این است که در خود دین احیاگری کنند تا دین بتواند احیاگر جامعه باشد.
ما باید محیی دین باشیم و دین هم محیی ما است، یعنی ما باید زنده نگهداریم مایه‏ی زندگی خودمان را. مثل اینکه آب در حیات جسمانی ما، مایه‏ی زندگی است، وسیله زندگی ما است، ولی ما باید همین آب را سالم، پاک، زنده و عاری از هر نوع عفونت و آلودگی نگه داریم. ما نسبت به آب یک وظیفه داریم، آب هم در طبع خودش خاصیتی دارد که خدای تبارک و تعالی برای او قرار داده است.4
در آیات دیگری از قرآن مجید، به سنت احیاگری اشاره شده که به مردماندستور می‏دهد برای حیات و تکامل خودشان دعوت پیامبران را بپذیرند و اگر چنان نکنند، خدا را ناتوان نساخته‏اند.
در سنت معصومان دینی ما، فروان به سنت احیاگری اشاره شده است. علی علیه‏السلام در نهج‏البلاغه از فقدان یارانی اندوهگین است که در زمانه‏ی خطر، به احیاگری مفاهیم دینی می‏پرداختند، چنانکه فرموده است:
«اوّه علی اخوانی الذّین تلوا القرآن فاحکموه و تدّبر وا الفرض فاقاموه، احیوا السّنّة و اماتوا البدعة.»5
آه «برفقدان» برادرانم، همان‏هایی که قرآن را تلاوت می‏نمودند و پیاده شدنش را استوار می‏ساختند و واجبات را مورد تدبر قرار داده و پیاده‏اش می‏کردند، سنت را احیا می‏نمودند و بدعت را می‏میراندند.
در روایات معصومین ،واژه‏ی احیای امر ما فراوان آمده است که آن بزرگان با عناوین گونه‏گون رسالت عالمان وارسته و فرهیختگان شیعه را در دوره‏ی غلبه بدعت‏ها و ظهور تحریفات، احیای امر خودشان می‏دانسته‏اند و این سنّت را شیوه‏ی معمول متدینان و دانشمندان و درد آشنایان دینی معرفی فرموده‏اند. در روایات معصومان علیه‏السلام ، عمل بزرگ حضرت مهدی علیه‏السلام ، عملی احیاگرانه محسوب شده است. علی علیه‏السلام ، در توصیف عمل امام زمان علیه‏السلام می‏فرماید: «یحیی میت الکتاب و السّنّة.»6 یعنی حضرت مهدی علیه‏السلام ، هنگام ظهور، آنچه را که از کتاب و سنت مرده است، احیا می‏فرماید.
آیا دین حق می‏میرد؟
آیا دین، به مثابه حقیقت، در معرض زوال و نیستی و نابودی قرار می‏گیرد و همچون دیگر پدیده‏های عالم دچار مرگ و نابودی می‏شود؟ یا اینکه حقیقت دین، به دلیل اینکه فطری و نهادی بشر و منطبق بر اصول و موازین و نوامیس اصلی جهان است، هرگز نابود شدنی نیست؟
پاسخ این است که چون دین منطبق برمعیارهای عقلانی است و دارای حقیقت و گوهری فناناپذیر است، هیچ چیز دیگری قادر نیست به جای آن بنشیند و این حقیقت در تاریخ همواره به حیات نقش آفرین خود ادامه می‏دهد.
اگر چیزی باشد که در اجتماع بشر، آنچنان مقام و موقعیتی داشته باشد که هیچ چیز دیگری قادر نباشد جای آن را بگیرد، آن خواسته‏ای که او تأمین می‏کند، هنری که او دارد، کاریکه او دارد، هیچ چیز دیگر نتواند کار او را انجام دهد، نتواند هنر او را انجام بدهد، ناچار باقی می‏ماند.7
حقیقتی اگر می‏خواهد باقی بماند، باید جزء خواسته‏های نهادی بشر باشد و از جنبه پاسخ دهی به نیازهای واقعی انسان، سخن اول را بگوید و قادر باشد سرگشتگی و اضطراب انسان را پاسخ بدهد و مقوله نجات در دو نشئه عالم را به خوبی برآورده سازد. دین، از آن مقام و منزلتی برخوردار است که قادر است همه این‏ها را برآورد و به آنها به خوبی پاسخ بدهد.
دین... هم جزء نهاد بشر است، جزء خواسته‏های فطری و عاطفی بشر است و هم از لحاظ تأمین حوائج و خواسته‏های بشر مقامی را دارد که جانشین ندارد و اگر تحلیل کنیم، معلوم می‏شود اصلاً امکان ندارد چیز دیگری جایش را بگیرد.8
به این دلیل، حق، ابدی، ثابت و ماندگار است و به همین روی در قرآن مجید، وعده پیروزی نهایی حق داده شده و دولت آینده حق را جهان‏گیر فرض فرموده و باطل را همچون کف روی آب فرض نموده است. در روایات و مآثر دینی ما هم آمده است که «للحق دولة و للباطل جولة»9، دولت نهایی از آن حق است و باطل را جولانی بیش نیست که با همه جولان و رعد و برقی که ساطع نموده، نابود می‏شود و به خاموشی می‏گراید.
امّا اندیشه دینی چگونه است؟
اکنون پرسش دیگری قابل طرح است که آیا اندیشه دینی، به عنوان پارادایم مطلوب اجتماعی و ایدئولوژی حاکم بر جوامع بشری در معرض مرگ و نابودی قرار می‏گیرد یا خیر؟
پاسخ این است که فکر و اندیشه‏ی مطلوب دینی می‏تواند در معرض کاستی، کژی، اعوجاج، انحراف و نهایتا مرگ قرار گیرد، یعنی هنگامی که دست تحریف و خرافه نسبت به دین، در قلمروی اندیشه‏های متدینان، اثر بگذارد و برداشت از دین، به عنوان یک حقیقت متعالی، برداشتی ناقص، واژگونه و انحرافی باشد و دیگر آن سازندگی و اثر بخشی و کارآیی اصلی را ایفا نکند، آن برداشت از دین، اندیشه‏ای مرده، انحرافی و محکوم به فنا و زوال است. در مورد تفکر دینی، باید اذعان کنیم که حقایق عالی دین، با آن مقام عظیمی که دارند، اکنون در جوامع دینی مطرح نیستند.دین مقدس اسلام، یک دین ناشناخته است. حقایق این دین تدریجا در نظر مردم، واژگونه شده است و علت اساسی گریز گروهی از مردم، تعلیمات غلطی است که به این نام داده می‏شود. این دین مقدس در حال حاضر بیش از هر چیز دیگر از ناحیه برخی از کسانی که مدعی حمایت از آن هستند ضربه و صدمه می‏بیند. هجوم استعمار غربی با عوامل مرئی و نامرئی‏اش از یک طرف و قصور یا تقصیر بسیاری از مدعیان حمایت از اسلام در این عصر، از طرف دیگر، سبب شده که اندیشه‏های اسلامی در زمینه‏های مختلف، از اصول گرفته تا فروع، مورد هجوم و حمله قرار گیرد.10
مسائلی همچون پیدایش خرافات به نام دین، بستن زوائدی بر دین،وجود تحریفات نسبت به مفاهیم دینی، جریانات تاریخی مربوط به دین، مورد غفلت و فراموشی واقع شدن بخشی از معارف دینی، صدور احکامی همچون تعارض میان عقل و علم با دین و... همه گواه بر این حقیقت هستند که اندیشه‏ی دینی می‏تواند افول کند.
پیشینه افول اندیشه‏ی دینی
در طول تاریخ اسلام، مواردی متعدد پیش آمده که اندیشه‏ی دینی بر اثر تراکم اندیشه‏های انحرافی، سوء تعبیرها و سوء استفاده‏ها از عنوان دین، دچار افول شده، از بستر اصلی خارج گشته و در آن انحراف حاصل شده است. آغازین دوره افول اندیشه‏ی دینی را گرچه باید پس از رحلت جانگداز پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله جستجو کنیم، ولی اوج افول این اندیشه را به تعبیر پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، باید در حاکمیت شجره‏ی خبیثه و ملعونه‏ی خاندان اموی جستجو کنیم.
چند صباحی پس از پیامبر دوباره ارتجاع پدید آمد و نظام عشیره‏ای احیا شد که اولین آثار آن ایجاد تشتّت در میان مسلمین بود. در دوران بنی امیه هنگامی که این تشتّت‏ها عمیق شد و ارزش‏ها و منش جاهلی در بنی امیه بازگشت، آنها راه حل تشتّت‏ها و خطرات ناشی از آن را در توسل به استبداد و سرکوب دیدند. سیزده سال پس از رحلت حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، عثمان به خلافت رسید. او معاویه پسر ابوسفیان را حکومت شام داد و خاندان بنی امیه از همان زمان دراندیشه‏ی گسترش قدرت خود وانتقام شکست‏های خود از بازماندگان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله افتادند.11
نقش انحرافی عمده‏ای که بنی امیّه ایفا کردند این بود که مفاهیم اصیل دین را مورد تحریف قرار داده و از آن در راه هدف‏های خبیث و شیطانی خود بهره جستند. امام حسین علیه‏السلام وضعیت عمومی بنی امیه را این گونه شرح می‏دهد.
«الا و انّ هؤلاء قد لزموا طاعة الشیطان و ترکوا عبادة الرحمان... و احلّوا حرام اللّه‏ و حرّموا حلاله.»12
آگاه باشید که اینان (بنی امیه) طاعت شیطان را پذیرا گشته و طاعت الهی را وانهاده‏اند...، حرام خدا را حلال نموده و حلال خدا را حرام کرده‏اند.
تحریفاتی که در اذهان عموم جامعه آن روز پدید آمده، در واژگان اصلی و اساسی رخ نموده است. مثلاً اطاعت از ائمه علیه‏السلام ، که در قرآن مجید همسنگ اطاعت از خداوند است، را به اطاعت از رهبری جنایتکارانه‏ی خودشان فروکاسته‏اند و مردم هم همین را برای خود مبنا و اصل قرار داده‏اند. لزوم حفظ جماعت را به مفهوم پیدا نشدن هیچ‏گونه حرکتی در برابر خود تصویر نموده‏اند و بیعت را به مفهوم کنار آمدن با خودشان مطرح کرده‏اند.
چنین وضعیتی، یک انحراف عمیق را در انگاره‏های دینی به وجود آورد، به گونه‏ای که:
افرادی همچون عبداللّه‏ عمر ـ که از جمله فقهای اهل سنت و محدثین آنان به شمار می‏رود، فکر می‏کرد که اگر مردم باهوسران بی‏لیاقتی مثل یزید هم بیعت کردند، او نیز باید آن را بپذیرد. به این جهت بود که درمورد بیعت با یزید به معاویه گفت: «فاذا اجتمع الناس علی ابنک یزید لم اخالف»؛ وقتی مردم با فرزندت یزید بیعت کردند، من با آن مخالفت نخواهم کرد.13
لزوم تجدید ساز واره تفکر دینی
هنگامی که پوسته‏ای از دین باقی می‏ماند و فرهنگ غیر خودی و بیگانه به درون مکتبی سرایت می‏نماید و فرهنگ دچار تجزیه می‏شود. در این شرایط، ظاهر دین برگزیده می‏شود (ظاهرگرایی) و روح و باطن آن از درون شریعت رخت بر می‏بندد و از عناوین دینی در خدمت اهداف پلید شیطانی بهره گرفته می‏شود و دیگر آن پویایی و آفرینندگی و تحرک وجود نخواهدداشت. در واقع، روح این تفکر مرده است.
هنگامی که در پایگاه قدرت دینی، فردی متجاهر به فسق و شراب خواره به نام امیر المؤمنین، بر مسند فرمانروایی تکیه می‏زند و به هوس‏های خویش در میان مسلمین عمل می‏کند و به وعّاظ درباری خودش دستور می‏دهد دین را به گونه‏ای سازگار با این حاکمیت جائرانه تفسیر کنند و...، مسلما، در چنین وضعیتی، آن تفکر از روح برخوردار نیست بلکه ضربه‏پذیر شده و دیگر پویایی لازم را ندارد و اسلام، به تعبیر بلند علی علیه‏السلام ، همچون پوستینی وارونه شده است:
«لبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا»14؛ اسلام، همچون پوستینی که وارونه پوشیده شود گردیده است.
و چنانکه امام حسین علیه‏السلام در خصوص خلافت یزید می‏فرماید:
«انّا للّه‏ و انا الیه راجعون و علی الاسلام السّلام اذ قد بلیت الامة براعٍ مثل یزید و لقد سمعت جدّی رسول اللّه‏ یقول الخلافة محرمة علی آل ابی سفیان: ویلک یا مروان الیک عنی فانک رجس...»15
فرمود انا للّه‏ و انا الیه راجعون، بنابراین باید با اسلام خداحافظی کرد که امت اسلامی به فرمانروایی چون یزید گرفتار شده. از جدم رسول اکرم شنیدم که فرمود، خلافت بر آل ابی سفیان حرام است. سپس فرمود: وای بر تو ای مروان از من دور شو که تو نجسی.
در چنین زمانه‏ای شدیدا نیاز به بازسازی بنیان تفکر دینی است.
تجدید ساختمان، یعنی اینکه بازبگردیم و بجوییم در فرهنگ خودمان، در همه معانی و معارفی که موجود است و درمیان اسناد و تاریخ، شرح احوال، عوامل و عناصر شناخت این فکر و این شخصیت‏ها بگردیم و عناصر اساسی را بجوییم وابعاد اصیل انسان نمونه را که در شخصیت‏های تربیت شده به صورت واقعی و عینی هستند، نه به صورت سمبل و مثل اساطیر و قهرمان‏های افسانه‏ای... و بشناسیم و این شخصیت‏ها را و این مکتب بزرگ را تجدید بنا کنیم، یعنی باز انسان نمونه بسازیم و این کتاب به هم ریخته را که هر فصلش و هر ورقش در دست کسی است، شیرازه بندی کنیم و از نو همچون اول تدوین کنیم... آن روح از بین رفته، در تجدیدبنای کلی این اندام پدید می‏آید.16
چنین عملی همان سنت احیاگری است که مبدأ این احیاگری، ساخت دوباره تفکر دینی و پالایش اندیشه‏ها و افکار جامعه است. در این صورت انتظارات از دین به نحو مطلوب و کامل بر آورده می‏شود، چنانکه در آیه کریمه قرآن مجید هم آمده است: «ان اللّه‏ لایغیر مابقوم حتی یغیروا مابانفسهم.»17
خداوند در میان جامعه و در اساس حرکت قوم و ملتی تغییر ایجاد نمی‏کند، مگر این که خودشان، آنچه را که دردرونشان است تغییر دهند؛ یعنی افکار و اندیشه‏های خود را تجدید بنا و سازمان نمایند.
نکته‏ای را اقبال لاهوری از همین آیه استنباط کرده است، نکته‏ای بسیار عالی است. از ضمیر «حتی یغیروا» استفاده کرده است، می‏گوید: قرآن می‏فرماید «حتی یغیروا ما بانفسهم» نمی‏گوید: «حتی یُغَیَّرَ ما بانفسهم». اگر چنین می‏گفت، معنای آن این بود که خداوند اوضاع و احوالی را که برای مردمی وجود دارد، چه خوب و چه بد، عوض نمی‏کند مگر آن وقت که اوضاع و احوالی که مربوط به خودشان است، یعنی مربوط به روح، اخلاق و خصوصیاتی که در دست و عملشان است، عوض شود، نه، می‏فرماید: «یُغَیِّروا» تا خودشان به ابتکار و دست خود و استقلال فکری خویش اقدام نکنند وضعشان عوض نمی‏شود، یعنی اگر ملت دیگری بیاید و بخواهد به قهر و جبر، اوضاع و احوال مردمی را عوض کند، مادامی که خود آن مردم تصمیم نگرفته‏اند، مادامی که خود آن مردم ابتکار به خرج نداده‏اند، مادامی که خود آن مردم استقلال فکری پیدا نکرده‏اند، وضع آنها به سامان نمی‏رسد.18
متأسفانه چنین روحی در مسلمین غائب است و در واقع این روح مرده است. در سنت قرآن‏شناسی، دین‏شناسی و معرفت دینی و در کارآمدی این سنت‏های تعالی بخش، دچار کاستی و چالش عجیبی هستیم. مسلمین، امروزه گرفتار سلطه‏ی همه جانبه‏ی استکبار هستند و با چنان تعالی اندیشی که در جوهره‏ی اسلامی است، وضعیت موجود، هرگز تناسبی ندارد.
امروزه از جهات عدیده‏ای در کلیت جهان اسلام، در حوزه‏ی تفکر دینی، نیاز به یک احیاگری کلی و همه جانبه داریم. مباید بتوانیم ابهامات را از چهره‏ی بلند اسلام بزداییم و افکار بسته و راکد جهان اسلام را از بیخ و بن تغییر دهیم، دریافت‏های از اسلام رهایی‏بخش را متحول سازیم، تا جنبه رهایی‏بخشی و عظمت آفرین اسلام از حالت قوه به حالت فعلیت عینی درآید.
تجدید این سازواره، نیاز فعلی نسل حاضر است و نسل حاضر کاملاً آمادگی چنین تجدید گری و تغییرات درونی را دارد و در دنیا این مسأله بارها اثبات شده است. در همین سال‏های اخیر، رخداد عظیم انقلاب اسلامی که به برکت احیاگری معمار سترگ انقلاب اسلامی به وجود آمد، محصول و ره‏آورد یک چنین عمل احیاگرانه‏ای بوده است.
سابقه‏ی دیگر از این عمل احیا گرانه را در یک سطر فتوای تاریخی میرزای شیرازی بزرگ مشاهده می‏کنیم که چگونه با صدور یک فتوا، استعمار بریتانیا را رسوا کرد.
هیچکس نه جنگید،نه کاری کرد، فقط و فقط مصرف نکردند، فقط مقاومت منفی و دسته جمعی کردند، که اولین درخت استعماری را که به صورت صریح و روشن، در اینجا غرس کردند و می‏خواست ریشه بدواند ریشه کن کرد، و استعماری که هزاران میلیون خرج می‏کند تا کم کم بازارها و منابع تولید و معادن و حتی آدم‏ها را بخرد وسپس محصول بردارد، دید که اینجا، با این جامعه‏ی مسلمان که با یک فتوا برمی‏آشوبد و با این مذهبی که پیروانش تا از گیجی تخدیر به هوش می‏آیند، بی درنگ سیاسی می‏شوند، نمی‏شود سرمایه گذاری کرد.19
این شورش‏گری، موج آفرینی و تکامل آوری، مرهون تلاش احیاگرانی است که بتوانند موج آفریده و از روح سترگ و عظیمی که در میان ملت‏های اسلامی وجود دارد، موج بیافرینند و کلیت اسلام را در جهان ظلمت زده‏ی امروز حاکم گردانند.
ویژگی‏ها و خصلت‏های لازم
در احیاگران دینی
احیاگر راستین دین، فردی بی درد و بی دغدغه نیست، فردی ساکت و آرام و خاموش نیست و نهایتا فردی نیست که به وضعیت نامطلوب اجتماعی تن دهد و از خود سلب رسالت و مسؤولیت نماید بدین روی یک احیاگر راستین چنانکهنسخه‏های موجود تاریخی آن هم گواه است، دارای چند خصلت است که به برخی می‏نمائیم.
1) دشمن شناس و از نقشه‏های کلی دشمن آگاه است و حیله و تزویرگری دشمن او را نمی‏فریبد.
2) از عمق و روح اسلام مطلع است. او اسلام‏شناسی خبره، مطلع و آشنا با روح اسلام است و اسلام را خلاصه در ظواهر نکرده، پوست را شکافته و به روح، لبّ و معنا رسیده و در اسلام و دیانت ذوب شده است.
3) اهل خطر کردن است. احیاگری بدون عبور از میدان خطرها امکان ندارد، احیاگر باید بتواند ترسی را که در قلوب مسلمین کاشته‏اند، به عنوان «جند ابلیسی»، در هم بشکند.
ترس چیست؟ نوعی واماندگی در نفس انسان که او را از مقاومت در برابر هر امر ناخوشایندی باز می‏دارد. ترس یک بیماری روحی و روانی است که نیروی حفظ وجود را، که خدا رکنی از ارکان حیات طبیعی قرار داده است، از بین می‏برد... ترس پراکنده کننده اجتماعات است... ترس خائنان را وامی‏دارد تا در جنگ‏های میهنی خیانت کنند... ترس عار است و ننگ برای هر انسان دارای فطرت سالم... بنابراین می‏سزد که فرزندان امت اسلام، به مقتضای اصول اعتقادی و دینی خویش، دورترین مردم جهان از صفت رذیله «جبن» است.20
این کار سترگ را تنها حاملان تفکر اصیل دینی می‏توانند انجام دهند و صفت رذیله جبن و ترس را از بین برده و به جای آن شجاعت و روحیه‏ی خطر کردن را به وجود بیاورند؛ اینان، همان مصلحان واقعی‏اند.
4) اهل تعهد و دردمندی است. احیاگر دینی واجد درجه بالای برخورداری از تعهدات بوده و درد مقدسی همواره روح بزرگ او را آزار می‏دهد و تلاش وی در آگاهاندن غافلان، وابستگان و بی‏خبران است.
5) از عوام گرایی و عوام زدگی به دور است. عوام زدگی و عوام گرایی، انسان را به نوعی تقلید سوق می‏دهد. در چنین وضعیتی، فرد، فقط در اندیشه‏ی انطباق افکار و داشته‏های خود با پسند عوام است که در تاریخ اسلامی، همواره، سدّی در برابر تکامل و ره‏آوردهای آفرینندگی است. احیاگر واقعی، هرگز به مصانعه تن نمی‏دهد.علی علیه‏السلام در توصیف احیاگران می‏فرماید:
«انّما یقیم امر اللّه‏ من لایصانع و لایضارع و لایتبع المطامع»21
همانا کسی را سزد که امر خدا را برپای دارد که اهل مصانعه و سازش با عوام و دیگران نباشد و خود را شبیه معمول توده‏های اجتماعی قرار ندهد و از آزها و طمع‏های درونی (که سنگ راه رسالت هستند) پیروی نکند.
6) مصلحت اندیشی شخصی را بر نمی‏تابد.
احیاگر واقعی، هیچگاه در بند مصالح شخصی نیست، بلکه مصلحت اسلامی را اصل و مبنا قرار می‏دهد و برای حفظ این اصول، حتی هستی خود را در طبق اخلاص می‏نهد.
امام حسین علیه‏السلام در قلّه‏ی احیاگری
و اسوه‏ی احیاگران
امام حسین علیه‏السلام ، در اوج قله‏ی احیاگری ایستاده و نفس شریف او حاکی از ایمان سرشار و درد و تعهد است. او از متن اسلام آگاهی دارد و اصول آن را با شیر قدسی مادرش، سیده‏ی زنان عالم، ادراک کرده و در محضر پیامبر نور و رحمت از جان وحی سیراب شده، خطر کردن در راه حفظ دین را درس آموخته و از دشمن غداری که از دوره‏ی فتح مکه، و پس از آن، به انتظار فرصت نشسته و در پستوی خانه‏ی جنایت، کمین هدم اصول و امّهات اسلام را دارد، کاملاً مطلع است. او دشمن‏شناسی را در سیره‏ی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و در مکتب پدر بزرگوار و در گریه‏های ممتد مادر خود، «سیده زنان عالم»، آموخته و از ترس، که مانع هر تلاش سازنده است، به دور است؛ چنانکه به حرّ ریاحی فرمود:
«اخبا الموت تخوفنی، لیس شأنی شأن من یخاف الموت... لیس الموت فی سبیل العزّ الاّ حیاة خالدة... هیهات طاش سهمک و خاب ظنک لست اخاف الموت، انّ نفسی لاکبر من ذالک...»22
آیا من را از مرگ بیم می‏دهی؟ شأن و جایگاهی که من در آن قرار دارم، جایگاه کسی نیست که ترسو و بزدل باشد، مرگ در راه عزت اسلام جز زندگی جاودانه نیست. هیهات که نشانه‏ی تو کارگر نیفتاد و پندار تو ناکام ماند، من آن نیستم که از مرگ بترسد و همت من بالاتر از این است.
آنتون بارا در توصیفی که از چهره‏ینورانی امام حسین علیه‏السلام ارائه می‏دهد، چنین می‏نگارد:
حسین بن علی علیه‏السلام مردی است که زندگی خود را وقف شهادت نموده و پا به میدان نهاده و در راه آرمان بلند خویش جان خود و کسان خود را فدا کرده است. او شهیدی است که معنایی کامل و تفسیری گویا بر مفهوم قربانی شدن انبیا در راه آرمان‏های خود شمرده می‏شود. با آن مکانیسمی که انقلاب او دارد و با حجم تأثیری که احیاگری او گذاشته او سرور شهیدان بزرگ در راه آرمان‏های بلند ادیان پیشین است، او همواره در هم شکننده‏ی گونه‏های ظلم و تحریف‏گری در تاریخ بشری است.23
لزوم تناسب عمل احیاگری
با عصر و زمانه
عمل احیاگری باید با عصر و زمانه‏ای که باید در آن احیاگری شود تناسب بیّن و روشنی داشته باشد و همین تناسب، درجه عقلانی بودن حرکت احیاگرانه را هم نشان می‏دهد.
یک حرکت جمعی (شورش یا قیام) ممکن است خردمندانه یا غیر خردمندانه به نظر آید و این بستگی به دیدگاه شخصی دارد که به آن می‏نگرد.24
به این جهت عقلانی بودن ماهیت قیام در هردوره‏ای، می‏تواند بسان پشتوانه‏ای بر انطباق زمانی آن قیام و عمل احیاگرانه پنداشته شده و تلقی گردد. چه آنکه در هر عصری، احیاگری مقتضیاتی دارد که بدون توجه به آن مقتضیات، نمی‏توان هیچ کار مثبت و موفقی را به سامان رساند. به عنوان مثال، احیاگری در عصر امامت حسین بن علی علیه‏السلام ، اولاً ضرورت این دروه‏ی تاریخی بوده که رهبر نهضت احیاگرانه، کاملاً به آن وقوف دارد و می‏فرماید:
«اما ترون ان الحق لایعمل به و ان الباطل لایتناهی عنه... لیرغب المؤمن الی لقاء اللّه‏ محقا»25
و نیز به فرموده رسول گرامی اسلام استشهاد و استناد فرمود که:
از جدم رسول گرامی اسلام شنیدم که فرمود: هر کس سلطان ستمگری را ببیند که حلال خدا را حرام نموده و پیمان خدا را شکسته، مخالف سنت فرستاده‏ی خدا است و در میان مردم به ستمگری می‏پردازد، و علیه او تغییری ایجاد نکند بر خدا سزاوار است که او را در جایگاهی سخت وارد نماید.26
رهبری قیام معتقد است که اگر در چنین زمانه‏ای، چنین حرکتی و با چنین رویکرد و ماهیتی صورت نگیرد، همه‏ی اهداف دین به بوته‏ی نسیان، تحریف، جعل و ابطال سپرده می‏شود.
حال اگر چنین قیامی، که پشت سر آن قیام‏های دیگر صورت گرفت، نمی‏بود، اسلام و امویت آنچنان به هم آمیخته می‏شد که تفکیک آنها ممکن نبود و با زوال اموی‏ها اسلام نیز از بین رفته بود.27
آنتون بارا، در توصیف عمل احیاگرانه‏ی امام حسین علیه‏السلام ، بیانی بسیار عالی دارد. او می‏نویسد:
انقلاب امام حسین، دفاعی همه جانبه از تمام رسالت‏های آسمانی و الهی بوده است، زیرا همه‏ی رسالت‏ها در مخاطره قرار گرفته بودند و حسین علیه‏السلام آنچه را که همه رسالت‏ها انجام دادند به پایان برد.
سپس چنین می‏نگارد:
در کیفیت مبارزه و در وسائلی که در آن به کار رفته، هیچ انقلابی مانند انقلاب حسینی نیست. در واقع نوه‏ی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، اصلاحگر بزرگی است که از میان تمام امت‏ها جوشیده و دارای صفات برجسته‏ی بشری است... بر او سزاوار بوده که در جوشش قلبی خود مسیری بشری و انسانی را طی نماید و بر ضد حاکم ستمگر و نابخردی که سلطه‏ی ظالمانه دارد و بر ضد بشریت اقدام نموده، قیام نماید؛ حاکمی که در زیر پرچم خود انحرافات سترگی را فراآورده است. مسأله مهمی که برابر حسین بن علی علیه‏السلام قرار داشت و کار آن گرامی را به شدت سخت می‏نمود، این بود که اسلام تازه ولادت یافته، نزدیک بود به نابودی گراید و این فرایندی بود که از آغاز اسلام تا زمان او طی شده بود. در این دوره ،امت اسلامی، دچار خلأهای فراوانی شده بودند و مسائل خلاف و انحرافی گونه گونی فراروی آنها قرار گرفته بود؛ به گونه‏ای که طمع‏ها و آزهای دنیوی، امت اسلامی را دچار انحراف ساخته بود. درحالی که سیاست اموی بر انحراف امت تأثیر گذاشته بود، آنها (امویان) سلطنتی کسرایی و اریستوکرات را حاکم ساخته بودند.28
تناسب عمل احیاگری حسین‏بن علی علیه‏السلام با بایسته‏های زمانه
عمل احیاگری باید با عصر و زمانه‏ای که قرار است در آن احیاگری انجام شود، تناسب بیّن و روشنی داشته باشد و همین تناسب، درجه عقلانیت حرکت احیاگرانه را نشان می‏دهد.
یک حرکت جمعی (شورش یا قیام) ممکن است خردمندانه یا غیر خردمندانه به نظرآید و این بستگی دارد به دیدگاه شخصی که بدان می‏نگرد.29
در هر عصری، عمل احیاگری با مکانیسم خاص و با شکل وسوگیری و تاکتیک ویژه‏ای صورت می‏پذیرد. لازمه چنین عملی، آگاهی وسیع احیاگر و عقلانی عمل کردن او است؛ عقلانیتی که احیاگر را به نتیجه روشن برساند و لذا از میان طرق متفاوت احیاگری، روشی برگزیده می‏شود که واقعا منتج باشد. مثلاً از میان چند صورت که برای عمل احیاگرانه‏ی امام حسین علیه‏السلام قابل تصور بود، همچون رفتن به عراق یا ایران و تنظیم زمینه‏ی مبارزه‏ی احیاگرانه و یا پرداختن به روشنگری دینی در جامعه‏ی آن روز، و مسأله‏ی شهادت و رنگین ساختن حادثه‏ی عاشورا، آن حضرت، گزینه سوم را با زمان متناسب دانست و هیچ گزینه‏ی دیگری را مقرون به موفقیت ندید. لذا برای کندن ریشه انحراف در تاریخ و برای بسط روشنگری در کلیت دنیای آن روز و تاریخ آینده، دست به مهمترین و قوی‏ترین حرکت تاریخی زد. چنانکه در اسناد تاریخی آن دوره موجود است، اسلام و امویت طوری به هم گره زده شده بود که در نظر مردم آن دروه چنین می‏نمود که اگر نظام اموی نباشد از اسلام هم خبری نخواهد بود.
«اگر چنین قیامی که پشت سرش قیام‏های دیگر صورت گرفت، نمی‏بود، اسلام و امویت آنچنان به هم آمیخته می‏شد که تفکیک آنها ممکن نبود و بازوال اموی‏ها اسلام نیز از میان رفته بود.»
این واقعیت را هنگامی می‏توانیم به خوبی فهم کنیم که تأمل نماییم، چگونه مردمی که قلبا حسین علیه‏السلام را دوست می‏داشتند و او را نوه‏ی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏دانستند، علیه او بسیج شدند؛ چنانکه فرزدق شاعر، در جمله کوتاهی به آن حضرت، عرض نموده:
«قلوب الناس معک و سیوفهم علیک.»30
چرا چنین حالتی روی می‏دهد، که حاضر می‏شوند با همه برهان و حجتی که بر آنها اقامه شده که کار سخت تباهی انجام می‏دهند، اما درعین حال میان اطاعت از یزید و کشتن بهترین ذریه‏ی پیامبر علیه‏السلام و بهترین نسل پاکان و ادامه وجودی سلسله رسالت‏های آسمانی، دومی را بر می‏گزینند و در عین حال گمان بهشت هم می‏برند؟
یکی از سپاهیان کوفه، با افتخار به این نکته که «ما اطاعت امام را کنار نگذاشته و از جماعت کناره گیری نکردیم»31 تصریح می‏کند.
او هنگامی که سپاه کوفه را به بسیج علیه امام معصوم فرا می‏خواند، به آنان چنین می‏گوید:
«الزموا طاعتکم و جماعتکم ولاترتابوا فی قتل من مرق عن الدین و خالف الامام.»32
طاعت خلیفه را نگهداشته و از جمعیت مردم خارج نشوید و در کشتن کسی که از دین خارج شده و از در مخالفت با امام در آمده، تردید روا مدارید.
لذا همه‏ی آنها در هنگام کشتن آن حضرت، یکدیگر را به رفتن به بهشت نوید و بشارت می‏دادند. در تاریخ مضبوط است که در بعضی از منازل بین راه، سر مطهر سرور و سالار شهیدان را بر زمین نهادند و ناگاه بر دیوار آن محل نگاشته شد:
اترجوا امّة قتلت حسینا
شفاعة جده یوم الحساب؟33
آیا امید دارند امتی که حسین علیه‏السلام را کشته‏اند، به دست جدش در روز قیامت شفاعت شوند.؟
بنابراین، با توجه به انحراف بزرگی که در تفکر دینی مسلمانان آن روز پدیدار شد، هیچ اقدامی نمی‏توانست این انحراف عظیم را بزداید، جز نقشی که حسین بن علی علیه‏السلام با شهادت خود به انجام رساند.
احیاگری نیاز زمانه‏ی ما
اکنون با توجه به پیدایش افق‏های جدید در شرایط نوین جهانی و با توجه به پیدایش حساسیت‏های تاریخی همچون توجه جهانی به دین، پیدایش انتظاراتی از دین در سطح جهان، امپریالیسم خبری، توطئه‏ی جهانی علیه اندیشه‏ی اسلامی، تصور ایجاد نظام تک قطبی بر پایه حکومت اسلامی در ایران، اوج تهاجمات علیه کلیت دنیای اسلام و تبلیغات زهرآگین علیه اندیشه‏ی دینی و صدها مسأله‏ی دیگر، اقتدا به عمل احیاگرانه‏ی امام حسین علیه‏السلام یک ضرورت حیاتی و اصلی در جامعه ما است. بنابراین باید احیاگرانی نستوه در شرایط کنونی بپاخیزند، از چهره‏ی اسلام ابهام زدایی کنند، به پاسخگویی عمیق به شبهات بپردازند، دولت دینی را یاری نمایند و الگوی موفق آن را به جهان عرضه بدارند و چهره‏ی مقتدری از دین را به نمایش بگذارند.
البته امداد غیبی الهی با چنین روندی خواهد بود. در قرآن مجید می‏خوانیم:
«والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان اللّه‏ لمع المحسنین.»34
کسانی که در راه ما پیکار نمایند، راه‏های خیر را به آنها می‏نمایانیم و همانا خدا با نیکوکاران است.
هرگز نمی‏توان پنداشت که درباره‏ی حاکمیت دین و غلبه‏ی اندیشه‏ی دینی در جهان، یکباره دستی غیبی از آستین بیرون می‏آید و کاری می‏کند. هرگز! چنین کاری خلاف ناموس خلقت و سنن حاکم بر جهان است، یعنی باید افرادی بپاخیزند، دین حق را یاری کنند، تا خداوند هم آنها را یاری کند.
اجمالاً اگر احیاگری باشد و تن به طوفان بلا و حوادث سهمگین بدهد و برای تغییر فکر و اندیشه‏ی جامعه در راه خدا و برای خدا قیام احیاگرانه بکند، از جانب خداوند مورد حمایت قرار می‏گیرد.
این راهی است که در ابتدا بر انسان مجهول است ولی اگر آغاز شود، نصرت و تأیید الهی را در پی خواهد داشت.
[این مسأله] کار خیلی سختی نیست، مراحل اولیه‏اش آسان است، انسان می‏تواند با پیمودن راه خدمت به خلق، کمک به ضعیفان، به شرط اخلاص و حسن نیت، آثار لطف خدا را همراه خود ببیند.35
راهی مهم برای تحقق احیاگری
احیاگری روشی منطقی دارد که بدون آن، هرگز نمی‏توان امید توفیق داشت. آن روش که در سلسله‏ی سنن الهی هم قرار داد، ایجاد باور در وجدان اجتماعی است که بدون ایجاد این باور اجتماعی، عمل احیاگری میسور نمی‏باشد.
یعنی باید در وجدان خفته‏ی جامعه، بسیجی عمومی و همگانی را حاکم ساخت.
اسملسر یکی از صاحب نظران جامعه‏شناسی انقلاب‏ها و جنبش‏های اجتماعی می‏گوید: اگر مردم بسیج نشوند، اگر بسیج گسترش نیابد» هیجان به وجود آمده در مردم به وسیله‏ی یک حادثه‏ی ناگهانی و غیر منتظره کم رنگ شده و مردم سرگردان می‏شوند.36
این بسیج اجتماعی را در درون آموزه‏های شیعی به خوبی مشاهده می‏کنیم. از وقتی که اندیشه‏های متعالی عاشورا تبیین شده، با الهام از آن قیام ستیهنده و بزرگ و با تکیه بر همان باورها و مایه‏ها، نوعی بسیج عام اجتماعی در میان توده‏های مسلمان شیعه شکل گرفته است.
از نظر سیاسی این واقعه (عاشورا) به دو دلیل مهم است، اول این که امام حسین علیه‏السلام تنها امام مذهب شیعه‏ی اثنی عشری بود که احقاق حق خلافت [امامت] خود را با قیام مسلحانه توأم کرد. سایر ائمه مواضع سیاسی خود را یا از طریق رویه‏های عادی قانونی اتخاذ کردند [امام اول و هفتم] یا پس از بیان مخالفت خود با حکام وقت، صلح ظاهری کردند [امام دوم[ یا از جریان‏های سیاسی کناره گرفتند و عمر خود را به تحقیق گذراندند و امام دوازدهم پیش از آنکه به یکی از این شقوق اقدام نماید، غایب شد. دیگر اینکه عنصر شهادت، که در این واقعه هست، آشکارا جاذبه‏ای نیرومند برای همه‏ی نهضت‏های شیعی که نظام حاکم را به مبارزه طلبیده‏اند داشته است. بدینسان امام حسین علیه‏السلام تنها امامی است که فاجعه‏ی پایان عمرش می‏تواند نصب العین حماسی و اساطیری شیعیان مبارز اثنی عشری گردد.37
نویدی بر تحقق بسیج احیاگرانه
در حادثه‏ی عاشورا این بسیج در میان عناصری اندک صورت گرفت، ولی اکنون می‏رود که این بسیج، حالتی عام و فراگیر به خود بگیرد و حتی از مرزهای محصور در میان شیعه فراتر رفته و عالم اهل سنت را نیز فتح نماید.
در پانزده سال اخیر، به کوشش تعدادی از نواندیشان (تجدد خواهان) شیعه که نمی‏توانسته‏اند نیروی نهفته در این نمایش فاجعی را به عنوان وسیله‏ای خطابی برای بسیج عمومی نادیده بگیرند، گرد و غبار تسلیم‏طلبی از رخسار این واقعه زدوده شده است. نواندیشان [احیاگران] کوشیده‏اند این نیروی نهفته را به عنوان بخشی از کشش کلیبه سوی تنسیق مجدد مضامین تاریخ اسلام درآورند، ولی یک همزمانی طنزآمیز بین تعبیر و تفسیر مجدد آنان از این واقعه و جلب توجه شدید عده‏ای از نواندیشان اهل سنت به این واقعه وجود دارد. ستایش از امام حسین علیه‏السلام یا فرد دیگر از اعضای اهل بیت پیامبر در آثار و متون قدیم سنّی، به ویژه شافعی و حنبلی، وجود دارد. ولی آنچه از آثار و متون جدید سنّی در این زمینه جالب توجه است رد تخطئه شدید انتقادهایی است که از او (امام حسین علیه‏السلام ) درمنابع قدیم به عمل آمده و تجلیل از او به عنوان یک قیام کننده و مثل اعلای همه کسانی که با اجماع دروغین در افتاده‏اند. این تحولِ دید، نمونه‏ی مهمی از وفاق نظری و بین فرقه‏ای است... محتمل‏تر این است که آثار و متون «تجدید نظر طلبانه و احیاگرانه»ی یک فرقه (شیعه) انگیزه‏ی نواندیشی فرقه‏ی دیگری (اهل سنت) شده باشد.38
می‏توان در همین راستا این نکته را نیز یاد کرد که متقدمان از اهل سنت، همچون ابن العربی، ابن خلدون و... از امام حسین علیه‏السلام انتقادهایی را روا دانسته‏اند. ولی متجددان از اهل سنت، نه تنها آن انتقادات را بی انصافانه تلقی نموده‏اند، بلکه تجلیل‏ها و دستایش‏های فراوانی را از عمل قهرمانانه امام حسین علیه‏السلام نموده‏اند و او را مثل اعلای احیاگری دانسته‏اند. مثلاً محمد عبده، عبدالقادر مازنی مصری و نظایر آنها به تمام شبهات و شکوکی که پیشینیان درباره امام حسین علیه‏السلام پراکنده‏اند، پاسخ قاطع داده‏اند.39
در همین زمینه توجه به کتاب کاملاً آرمان خواهانه‏ی خالد محمد خالد به نام ابناء الرسول فی کربلا [فرزندان پیامبر در کربلا] ضروری است. حمید عنایت در این زمینه می‏نگارد:
کتاب آرمان جویانه‏ی خالد محمد خالد به نام ابناء الرسول فی کربلا... (حادثه کربلا را) حاصل معارضه بین برداشت علی از خلافت به عنوان نهادی که باید مظهر عمده‏ترین فضایل عهد پیامبر باشد و تصمیم بی‏رحمانه‏ی امویان در اینکه آن را صرفا تبدیل به ابزار سلطه بسازند، می‏داند... خالد نه تنها معاویه را تبرئه نمی‏کند، بلکه او را مسؤول واقعه‏ی خونین کربلا می‏شمارد.40
بالاخره این راه گشوده شده (احیاگری و بسیج در آن) و بایسته است که با تکیه بر پایه‏های عظیم نهضت عاشورا، حاملان این تفکر و پرچمداران واقعی اندیشه‏های اسلامی و رفتارهای امام شیعه، چنانکه شایسته شأن و منزلت و هدف‏های بلند پرچمدار حادثه کربلا است، بر آیند و از نوسامانی را پدید آورند که با خواسته‏ها و رویکردهای عصر جدید و ترفندهای پیچیده و متنوع و رنگارنگ و در هم رفته مدعیان سلطه بر بشر و کسانی که خود را به دلیل برخورداری از مکنت و قدرت، صاحب حق می‏دانند، تناسب داشته باشد.
راهکارهایی دیگر در احیاگری
در پایان این بحث به طور کلی چند راه دیگر را برای تحقق احیاگری توسط احیاگری راستین مورد اشاره کوتاه قرار می‏دهیم. سنت احیاگری، قاعدتا نیازمند به رعایت قواعدی‏است که ذیلاً اشاره‏می‏شود.
1) تکیه بر واقعیتهای موجود اجتماعی.
فرد احیاگر باید واقعیت‏های موجود اجتماعی را در اِعمال احیاگری مورد توجه قرار دهد. همچنین باید در واقعیت اجتماعی و توده‏های انسانی تکانه‏ای را پدید بیاورد.
2) تکیه بر بایستگی‏هایی در جامعه.
هر جامعه‏ای به تناسب خویش بایستگی‏هایی دارد که رعایت آنها، احیاگر را زودتر به نتیجه‏ی منطقی و مطلوب می‏رساند.
3) بومی سازی احیاگری.
بومی سازی احیاگری، تناسب و درجه‏ی انطباق آن را با شرایط عینی جامعه، تعیین کرده و ضریب موفقیت را بالاتر می‏برد. بومی گرایی قادر است بخش‏های مختلف جامعه‏ی دینی و افکار آن را در رویکردی واحد متحد سازد. بومی گرایی قادر است آزادانه و به سادگی گنجینه‏ی ارزش‏های سنتی و مذهبی را به یاری خود بطلبد. لحن هماهنگ و خودمانی بومی گرایی اعجاز آفرین است.
4) همسانی با باورهای پنهان توده‏های اجتماعی.
توده‏های اجتماعی علی رغم تظاهرات رفتاری خود، باورهای پنهان و نهفته‏ای دارند که آنها را کمتر بروز می‏دهند، همچون زجر و تنفری که از وضعیت و سیستم موجود دارند. بر این نسق، برای شکستن این وضعیت، احیاگر باید با باورهای پنهان توده‏های اجتماعی همسان باشد. امام حسین علیه‏السلام ، علی رغم رفتارهایناپسند ظاهری مردم، در راستای باورهای پنهان آنها حرکت نمود.
پی‏نوشت‏ها
1. دژاکام، علی، معرفت دینی، تحلیلی از نظرگاه‏های استاد مطهری، نشر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‏ها، چاپ اول، ص 137.
2. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (3)، انتشارات صدرا، ص 268.
3. قرآن مجید، سوره انفال، آیه 24.
4. مطهری، ص 270.
5. صبحی صالح، نهج‏البلاغه، خطبه 182، ص 264.
6. همان، ص 136.
7. مطهری، ص 387.
8. همان، ص 388.
9. حکیمی، محمدرضا و دیگران، الهیات (1)، ص 68.
10. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (1)، انتشارات صدرا، چاپ پنجم، ص 38.
11. باقی، عمادالدین، جامعه‏شناسی قیام امام حسین و مردم کوفه، نشرنی، ص 23.
12. بلاذری، انساب الاشراف (2)، ص 171.
13. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ص 129.
14. صبحی صالح، نهج‏البلاغه، ص 385.
15. فرهنگ جامع سخنان امام حسین، گروه حدیث پژوهشکده باقر العلوم، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ص 223.
16. شریعتی، علی، اقبال، معمار تجدید بنای تفکر اسلامی، صص 12 و 13.
17. قرآن مجید، انفال، آیه 53.
18. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (17)، انتشارات صدرا، چاپ سوم، ص 224.
19. شریعتی، ص 56.
20. حکیمی محمد رضا، بیدارگران اقالیم قبله، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، صص 5-6-8.
21. ر.ک: صبحی صالح، نهج‏البلاغه.
22. فرهنگ جامع سخنان امام حسین، ص 403.
23. بارا، آنتون، الحسین فی الفکر المسیحی، المطبقة‏الثانیة،1400 ه، 1980م کویت، ص 58.
24. باقی، ص 404.
25. فرهنگ جامع سخنان امام حسین، ص 404.
26. همان.
27. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (17)، ص 543.
28. بارا، ص 167.
29. باقی، ص 65.
30. بلاذری، 64.
31. طبری، تاریخ (4)، ص 289.
32. همان، ص 275.
33. ابن حجر، مجمع الزوائد (9)، ص 199 و ابن عساکر، تاریخ (2)، ص 342.
34. قرآن مجید، سوره عنکبوت، آیه 69.
35. مطهری مرتضی، مجموعه آثار (17)، انتشارات صدرا، ص 543.
36. باقی، ص 64.
37. عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات خوارزمی، ص 358.
38. همان، ص 313.
39. مازنی، عبدالقادر، مجله الرساله، آوریل 1936، ص 180.
40. ر.ک: عنایت، ص 324، به نقل از محمد خالد، خالد، ابناء الرسول فی کربلا، قاهره (1968)، ص 35.