متکلمان شیعه 1/ مهمن الطاق (مقاله پژوهشی حوزه)

علم کلام به عنوان دفاع از عقاید اسلامی پی ریزی شد واصول وریشه‏های این دانش از قرآن مجید وسخنان امیر موءمنان علیه السّلام برگرفته شده است. ازاین جهت، چیزی نگذشت که در مکتب پیشوایان شیعه متکلمان بلند پایه تربیت یافتند ومحافل عقاید را با اندیشه های نورانی خود روشن ساختند.
تاریخ متکلّمان شیعه خود نیاز به نگارش کتاب بزرگی دارد که به ترتیب قرون ویا به ترتیب الفبایی زندگانی وآثار آنان را به رشته تحریر در آورد. اینک در این شماره، وشماره های آینده به زندگانی متکلّمان شیعه خواهیم پرداخت ودر هر شماره یکی از متکلمان بزرگوار شیعه را درج خواهیم کرد.
موءمن الطاّق
محمّد بن علی بن نعمان بن أبی طریفة بَجَلی کوفی، ابوجعفر احول، محدّث، متکلّم، فقیه وشاعر امامی است که از اصحاب امام زین العابدین وامام باقر وامام جعفر صادق علیهم السلام به شمار می‏رود.
پیشه او صرّافی و در بازار کوفه در محلّی موسوم به طاق المحامل کار می‏کرد وانتساب وی نیز به همان جا بوده است از این رو، به «صاحب الطّاق» و«طاقی» شناخته می‏شد. از آنجا که وی در تشخیص پول معیوب تیز بین بود وبا یک نگاه نادرستی آن را در می یافت، مردم به او «شیطان الطّاق» لقب دادند.(1) همان گونه که توده مردم اشخاص تیز بین وتیز هوش را به شیطان تشبیه می‏کنند. لیکن مخالفان فکری وعقیدتی او به منظور منقصت،این لقب را بر وی شایع کردند.گفته می‏شود ابوحنیفه نخستین کسی بود که این لقب را بر وی نهاد.
_______________________________
1 رجال النجاشی، ص325، تحقیق: آیة الله شبیری زنجانی.

________________________________________
در مقابله با این روش، دوستداران او ودر پیشاپیش آنها هشام بن حکم، وی را به «موءمن الطاق» ملقب ساختند.(1)
اگر چه برخی از طوایف، معتزله را به او نسبت داده‏اند(2) لیکن بدون تردید وی یکی از متکلّمان بزرگ امامیه است واحادیثی که در باره او رسیده ونیز سخنان بزرگان خاصه وعامه بر این نکته گواه است.
موقعیّت استثنایی «موءمن الطاق» در پیشگاه امام صادق 4
امام جعفر صادق علیه السّلام در باره او وسه تن دیگر از بزرگان اصحابش فرمود:
«چهار تن از همه مردم زندگان ومردگان نزد من محبوترند:بُرید بن معاویة عجلی، زرارة بن أعین، محمّد بن مسلم وابوجعفر أحول(موءمن الطاق)».(3)
این سخن امام، پرده از شخصیّت واقعی «موءمن الطاق» بر می‏دارد وبر اتهاماتی که مخالفان به اونسبت داده‏اند خطّ بطلان می‏کشد؛ چرا که روشن است شخصی که این چنین موررد اعتماد امامان دین باشد امکان ندارد عقایدی برخلاف فرموده های آنان مطرح کند وسخنی بگوید که صددر صد با مبانی عقیدتی پیشوایان شیعه تناقض داشته باشد. افزون بر این، «ذهبی» رجال شناس نقّاد اهل سنّت نیز نقل کرده است که امام صادق علیه السّلام او را بر دیگران مقدّم می‏داشت و از او ستایش می‏کرد.(4)
مقام علمی موءمن الطاق
نجاشی رجال شناس بزرگ در باره مقام علمی موءمن الطاق نوشته است:
«منزلت علمی وخوش سخنی او مشهورتر از آن است‏که نیاز به بیان داشته باشد».(5)
شیخ طوسی آورده است:
«وی موثّق، دانشمند در کلام، تیز بین ودر پاسخگویی حضور ذهن داشت».(6)
ابن ندیم گوید:
«وی از اصحاب ابوعبد الله جعفر بن محمّد رضی الله عنه ومتکلّمی حاذق بوده است».(7)
شهرستانی گفته است:
«وی شاگرد(امام) باقر محمّد بن علی بن الحسین رضی الله عنهم بوده وآن حضرت اسراری از حالات وعلوم خود را به او سپرده است».(8)
_______________________________
1 ذهبی، لسان المیزان:5/300.
2 مقریزی، الخطط:2/348.
3 رجال کشی:2/423، ط آل البیت.
4 لسان المیزان:5/300.
5 رجال النجاشی،ص 325.
6 الفهرست، ص132.
7 فهرست ابن الندیم، ص264.
8 الملل والنحل:1/187186.
________________________________________
افزون بر آن چه بزرگان در باره او گفته‏اند، از مباحثاتی که وی با متکلّمان دیگر فِرَق اسلامی داشته، تسلّط و احاطه علمی او مشهود است. نمونه آن مناظره‏ای است که با ابوحنیفه در باره متعه بر پایه قرآن وحدیث داشته وبر او غلبه کرده است با این که تخصّص ابوحنیفه در فقه واشتهار موءمن الطاق در علم کلام بوده است.(1)
موءمن الطاق،افزون بر مقام علمی، از قریحهءشعری نیز برخوردار بوده است وبه گفته ذهبی(2) امام صادق علیه السّلام او را در شعر بر دیگران مقدّم می‏داشت لیکن اشتغال به کلام او را از صف شاعران جدا کرد. از جمله سروده‏های او که «صفدی» نقل کرد، این دو بیت است:
ولا تکُ فی حُبّ الأخلاّء مفرطاً
فإنّک لاتدری متی أنت مبغض
وإن أنت أبغضت البغیض فأجمل
صدیقک أو تعذر عدوّک فاعقل(3)
«در دوستی با دوستانت زیاده روی مکن ودر دشمنی با دشمنانت میانه روی پیشه کن.چرا که نمی‏دانی چه هنگام با دوستت دشمن می‏شوی یا این که دشمنت را معذور می‏داری، پس عاقلانه رفتار کن».
مناظرات موءمن الطّاق وموضع امام صادق 4
آن چه مایه اشتهار موءمن الطاق گشت مناظراتی است که با مخالفان فکری وعقیدتی خود انجام می‏داد وبر پایه جدل واعتراف گرفتن از خصم وآمیخته با طنز آنان را مغلوب می‏کرد به گونه‏ای که مایه تحیّر وشگفتی می‏شد. در این میان، مناظرات او با ابوحنیفه شهرت بیشتری دارد و در این باره تألیف خاصّی نیز داشته است.(4) امام صادق علیه السّلام از مباحثات او آگاه بود وحتی بعضی از مباحثات در حضور آن حضرت برگزار می‏شد وامام هم از نتایج مناظرات او خرسند بود؛ چرا که مایه تقویت مکتب اهل بیت می‏شد. با این همه، مسائل جنبی وموقعیت های گوناگون ایجاب می‏کرد که امام علیه السّلام مواضع مختلفی در برابر او اتخاذ نماید:
گاه می‏شد که به او روش بحث را می‏آموخت ؛ در این باره «کشّی» روایت می‏کند که وی شب هنگام به حضور امام رسید در حالی که تواضع فوق العاده‏ای او را در برگرفته بود. حضرت با آرامی از او دلجویی کردند تا تعادل خود را بازیافت سپس پرسیدند:چگونه بامردم مجادله می‏کنی؟پس از آن که او روش خود را توضیح داد، حضرت
_______________________________
1 الکافی:5/450.
2 لسان المیزان:5/300.
3 الوافی بالوفیات:4/104.
4 رجال النجاشی، ص325.________________________________________
فرمود:چنین وچنان با آنان مجادله کن.(1)
گاه می‏شد که موءمن الطاق در مواردی که از پاسخ ناتوان شده بود پرسش را با امام علیه السّلام در میان می‏گذاشت وپاسخ صحیح را دریافت می‏کرد. در این باره، دو نمونه از مناظرات او با ابن ابی العوجاء زندیق معروف در دست است که در یک مورد شبهه تعارض بین دو آیه کریمه از قرآن در زمینه حکم تعدّد زوجات را مطرح می‏کند ودر مورد دیگر کرمی را که ساخته او بود مخلوق خود معرفی می‏کند.در هر دو مورد، موءمن الطاق فرصت می‏گیرد و در مدینه خدمت امام علیه السّلام رسیده وجواب را دریافت می‏کند. جالب این جاست که ابن ابی العوجاء پس از آن که پاسخ او را می‏شنود در می‏یابد که جواب از امام ششم علیه السّلام است لذا تلویحاً می‏گوید: «هذا ما حملته الإبل من الحجاز»؛ این سخن را شتران از حجاز آورده‏اند.(2)
وگاه برای او پیام می‏فرستاد که دست از جدال بردارد. مفضّل بن عمر راوی مشهور در این باره می‏گوید:امام صادق علیه السّلام می‏فرمود:نزد «احول» برو و او را دستور ده تا لب فرو بندد». مفضّل می‏گوید: به منزل او رفتم وپیام حضرت را رسانیدم، وی در جواب گفت:می ترسم که نتوانم تحمّل کنم!(3)
روش بحث موءمن الطاق
موءمن الطاق مناظراتی که با دیگران داشت از دو ابزار «جدل» و«قیاس» بهره می‏گرفت بدین گونه که:باورها وعقاید مسلّم پیشین طرف را پایه قرار می‏داد وبر اساس آنها او را مغلوب می‏کرد و در تأیید وتثبیت اندیشه خود از قیاس که تمثیل جزیی به جزیی بود کمک می‏گرفت. از همین رو، امام صادق علیه السّلام روش بحث او را نمی‏پسندید؛ چرا که قیاس از دیدگاه امامان شیعه یقین آور نیست وحتی قیاس در دین، از عوامل نابودی دین محسوب می‏شود.در ارتباط با همین نکته امام صادق‏علیه السّلام در پایان مناظره‏ای که در حضور آن حضرت انجام گرفت، در باره او فرمود:
«قیّاس روّاغ تکسر باطلاً بباطل إلاّ أن باطلک أظهر».(4)
قیاسگر خدعه گر، باطل را با باطل می‏شکنی لیکن باطل تو کوبنده تر است.
همچنین در پی مناظره‏ای که به دستور آن حضرت در حضور ایشان در جلسه‏ای علنی با مردی خارجی که هرساله به مدینه می‏آمد وبه حضور امام می‏رسید، انجام داد. مرد خارجی پس از آن که مغلوب شد خطاب به حضرت گفت:گمان نمی‏کردم در بین یاران شما چنین
_______________________________
1 رجال کشی:2/424، تحقیق: رجائی، ط آل البیت.
2 بحار الأنوار:10/202 و47 و406.
3 رجال کشی:2/435.
4 بحار الأنوار:23/13.________________________________________
فردی باشد. امام فرمود:بهتر از او نیز دارم.موءمن الطاق در شگفت شد وگفت:مولای من! آیا نتوانستم شما را خوشنود سازم؟ فرمود: چرا به خدا قسم! او را ساکت وگرفتار کردی، لیکن یک کلمه حق در سخنان تو نبود! ازاین رو که بر پایه قیاس سخن می‏گویی وقیاس در دین ما راه ندارد.(1)
تمجید امام صادق 4 از موءمن الطاق
با این که امام علیه السّلام روش بحث او را نمی‏پسندید لیکن به طور کلّی از مناظرات او خوشنود بود واز تفوّق وسلطه او در بحث با عباراتی شیوا ستایش می‏کرد در ارتباط با همین نکته به دو نمونه از سخنان آن حضرت اشاره می‏کنیم:
الف) در پایان مناظره‏ای او را «قفّاز حاذق» توصیف می‏کند یعنی«پر جست وخیز وتیز بین».(2)
ب) ابوخالد کابلی گوید: صاحب الطاق را در روضه شریفه دیدم در حالی که مردم مدینه دگمه های او را کنده بودند کنایه از بسیاری پرسش وپاسخ واو همچنان مشغول پاسخ بود، به او گفتم:مگر امام صادق علیه السّلام ما را از سخن گفتن باز نداشته است؟پاسخ داد: آیا تو را فرمان داد که مرا از سخن گفتن باز داری؟ گفتم: نه، لیکن خودم را چنین دستور داده است.
موءمن الطاق گفت:تو خود به آن چه مأموری عمل کن یعنی وظیفه من وتو فرق می‏کند .
ابوخالد گوید: پس از آن که این ماجرا را خدمت امام صادق علیه السّلام بازگو کردم، تبسّمی کرد وفرمود: ابوخالد!«موءمن الطّاق می‏افتد وپرواز می‏کند لیکن اگر بال وپر تو را بچینند دیگر نمی‏توانی پرواز کنی».(3)
مناظرات موءمن الطاق
اینک به چند نمونه از مناظرات او اشاره می‏کنیم:
1 مناظره با زید بن علی بن الحسین علیه السّلام.
زید به منظور قیام بر ضدّ بنی امیه در پی گرد آوری نیرو بود وبرای موءمن الطاق مخفیانه پیام داد و او را به یاری طلبید. وی در پاسخ گفت:اگر پدر یا برادرت (امام باقر علیه السّلام) از من یاری می‏طلبیدند همراه آنان خروج می‏کردم زیرا یک جان بیشتر ندارم وباید در راه یاری جهت خدا به کار گیرم.
زید گفت: تو می‏پنداری در خاندان پیامبر امام واجب الطاعه‏ای وجود دارد؟
_______________________________
1 رجال کشی:2/429.
2 بحار الأنوار:23/13.
3 رجال کشی:2/424.
________________________________________
موءمن الطاق: بلی، پدرت یکی از آنان بود.
زید:پدرم چنان به من مهربانی داشت که مرا بر زانوی خود می‏نشانید ولقمه گرم را خنک ساخته بر دهانم می‏گذاشت با این حال آیا امکان دارد که مرا از آتش جهنّم باز ندارد ونگوید که برادرم امام باقر علیه السّلام حجّت است بر من وباید از او پیروی کنم تا به مرگ جاهلیّت نمیرم؟!
موءمن الطاق گفت:اتّفاقاً به سبب همین محبّتی که داشته این نکته را از تو پنهان داشته است مبادا زیر بار نروی وجهنّمی شوی! ولی اکنون که آن را از تو پوشیده داشته امید نجات تو وجود دارد.
سپس سخن خود را با این مطلب تأکید کرد که یعقوب پیامبر علیه السّلام با آن که به یوسف گفت: خوابت را از برادرانت پوشیده دار، لیکن به برادران او نگفت که در باره او کید ومکری نکنید تا برای آنان راه نجاتی باز گذاشته باشد.
موءمن الطاق گوید:پس از آن که گفتگویم با زید را برای امام صادق علیه السّلام بازگو کردم حضرت فرمود:
«از پس وپیش، از راست وچپ، از بالا وپایین او را گرفتی وگریزگاهی برای او نگذاشتی». (1)
2 مناظره با ضحّاک شاری (خارجی).
زمانی گروهی ازخوارج به سرکردگی ضحّاک بر کوفه سیطره یافتند، موءمن الطاق نزد او آمد وگفت: من نسبت به دین خود آگاهم لیکن شنیدم دم از عدالت می‏زنی مایلم همراه تو باشم.ضحّاک از همکاری او مسرور گردید. سپس موءمن الطاق رو به او کرده وگفت:
چرا شما از علی بن ابی طالب علیه السّلام بیزاری جسته وکشتن او را روا دانستید؟
چون که او در دین خدا حکمیّت را پذیرفت.
آیا هر کس چنین کند قتال با او را روا می‏دانید؟
بلی.
مرا نسبت به معارف دین خود آگاه کن تا یاور شما باشم وافزود:برای آن که روشن شود حق با چه کسی است، چه کس در میان ما داوری کند؟ ضحّاک، اشاره به یکی از یاران خود کرد وگفت:این مرد می‏تواند بین ما داور باشد.
موءمن الطاق گفت:پس حکمیت در دین را می‏پذیری؟
ضحاک از روی غفلت گفت:بلی.
در این حال، موءمن الطاق رو به خوارج کرده وگفت:
_______________________________
1همان مدرک:2/425؛ بحار الأنوار:46/180 و189.________________________________________
این فرمانده شما در دین خدا حکمیّت را پذیرفت پس خود دانید!
خوارج تحت تأثیر سخن او قرار گرفتند وضحّاک را با شمشیرهای خود از پای در آوردند».(1)
3 مناظره با ابو حنیفه
در میان مناظراتی که موءمن الطاق با مخالفان عقیدتی خود داشته مباحثات او با ابوحنیفه بیشتر زبانزد است؛ چرا که غالباً با طعنه وطنز همراه بوده واو را به تحیّر وا می‏داشته است.در این جا به چند مورد از آنها اشاره می‏شود:
الف) ابوحنیفه خطاب به موءمن الطاق گفت:
شما شیعیان معتقد به رجعت می‏باشید؟
موءمن الطاق:بلی.
پس اینک هزار درهم به من عطا کن تا پس از رجعت هزار دینار به تو بازگردانم.
ضامنی بیاور تا ضمانت کند به صورت انسان رجعت می‏کنی نه به صورت خوک!!
لطافت این جواب در این نکته است که ابوحنیفه قائل به تناسخ بود وموءمن الطاق با اشاره به همین عقیده وی، پاسخ داد.از این رو، ابوحنیفه درشگفتی فرو رفت. (2)
ب) ابوحنیفه به موءمن الطاق گفت:اگر واقعاً علی بن ابی طالب علیه السّلام پس از پیامبر حقّی داشت چرا حقّ خود را مطالبه نکرد؟!
موءمن الطاق از روی طنز پاسخ داد:
می ترسید جنیّان او را بکشند همان گونه که سعد بن عباده را کشتند!!
(سعد بن عباده از بزرگان انصار بود که در مقام اعتراض به خلافت عمر به شام رفت لیکن ایادی پنهان خلافت، او را از پای در آوردند وبه منظور پیشگیری از مقابله انصار در میان مردم شایع کردند که طایفه جن او را کشته‏اند!)
ج) پس از وفات امام جعفر صادق علیه السّلام ابوحنیفه به موءمن الطاق گفت:
امامِ تو از دنیا رفت.
وی پاسخ داد: بلی، لیکن امام تو تا روز قیامت زنده خواهد بود.(3)(اشاره به آیه‏ای از قرآن که در باره شیطان می‏گوید:«...مِنَ المُنظَرینَ اِلی یَوْمِ الْوَقْتِ المَعْلُومِ)».
د) روزی ابوحنیفه با یاران خود نشسته بود
_______________________________
1 کشی:2/429426؛ بحار الأنوار:47/405 406؛ ج33، ص423.
لازم به تذکر است که جمله«از پای در آوردند» بر اساس برداشتی است که محقّق میر داماد از روایت کرده است.
2 تاریخ بغداد به نقل الإمام الصادق والمذاهب الأربعة:2/73؛ نجاشی نیز با مختصر تغییری آورده است،ص325.
3رجال کشی:2/426.________________________________________
که موءمن الطاق از دور نمودار شد. ابوحنیفه رو به یاران خود گفت:«جائکم الشیطان»؛ شیطان به سوی شما می‏آید.
موءمن الطاق چون نزدیک شد این آیه را تلاوت کرد:«اِنّا اگرْسَلْنَا الشَّیاطِینَ عَلَی الْکافِرینَ تَوءُزُّهُمْ اگزاژ» ؛ ما شیاطین را سراغ کافران می‏فرستیم تا ...».(1)
ه) ابوحنیفه با موءمن الطاّق در کوچه های کوفه می‏رفتند که ناگاه صدای منادی را شنیدند که طفل گمشده‏ای را جستجو می‏کرد؛ موءمن الطاق رو به آن مرد گفت:بچه گمشده‏ای را ندیدم؛ ولی اگر پیر گمراه می‏خواهی بیا وابوحنیفه را بگیر!».(2)
4 مناظره با ابن أبی خدره
شیخ طبرسی روایت کرده است که شیعیان وخوارج در مجلسی در کوفه اجتماع کردند، در آن مجلس، ابن ابی خدره یکی از سران خوارج رو به شیعیان کرده وگفت:
با چهار دلیل اثبات می‏کنیم که ابوبکر از علی وتمام صحابه پیامبر افضل است، سپس ادله خود را ارائه داد.
موءمن الطاق بر پایه قرآن وسنّت به وی پاسخ گفت وادله او را در هم کوبید وافضلیّت علی علیه السّلام را اثبات کرد به گونه‏ای که اشخاص بسیاری به تشیّع گرویدند.(3)
آرای موءمن الطاق
متکلّمان اهل سنّت نظریاتی را به موءمن الطاق نسبت داده وبر اساس آن طرفداران او را «شیطانیه» خوانده‏اند. در بین آنها، دو نظریه از اهمّیّت بیشتری برخوردار است:
نظریه اوّل: رأی او در علم باری تعالی است که گفته‏اند:قائل به حدوث علم خدا به اشیا بوده است.در این زمینه، اشعری گوید:
«فرقه پنچم از روافض اصحاب شیطان الطاق هستند که معتقدند خداوند عالم است وجاهل نیست،لیکن علم او به اشیا آن گاه است که آن را اراده کند امّا قبل از آن که اراده کند محال است بداند، نه از این رو که او عالم نیست بلکه شیی‏ء قابلیت آن را نداشته است....(4)
مقریزی وابن اثیر جزری وسمعانی و... نیز همین مطلب را با تعابیر مختلف، به او نسبت داده‏اند.(5)
نظریه دوّم: رأی او در کیفیت خدای متعال است که جسمیّت را از او نفی کرده لیکن او را نوری به صورت انسان می‏دانسته است.به
_______________________________
1 مجالس الموءمنین:1/354.
2 بحار الأنوار:47/399 400.
3 ر.ک: طبرسی، احتجاج:2/148، ط نُعمان، نجف اشرف؛ بحار الأنوار:47/396 399.
4 مقالات الإسلامیین، ص37 ونیز ص219 و493.
5 مقریزی، الخطط المقریزیّة: 2/348 و352؛ جزری، اللباب: 2/225؛ سمعانی، الأنساب:3/501.
________________________________________
گفته شهرستانی استدلال او در این زمینه به حدیثی بوده که:«إنّ الله خلق آدم علی صورته وعلی صورة الرحمان» ومی‏بایست به مضمون حدیث عمل کرد.(1)
جزری نیز گفته است که از عقاید او «تشبیه» بوده است.(2)
این نظریاتی است که اهل سنّت به موءمن الطاق نسبت داده وبا هیاهو او را کوبیده‏اند، لیکن مدرکی که دالّ بر صحّت این انتساب باشد ارائه نکرده‏اند بلکه مدارک بر خلاف آن وجود دارد. در همین زمینه، شهرستانی که از بزرگان اهل سنّت ومورد اعتماد آنان است می‏گوید: «وما یحکی عنه من التشبیه فهو غیر صحیح»؛ یعنی نسبت تشبیه که به او داده‏اند درست به نظر نمی‏رسد.(3)
همو نقل می‏کند که موءمن الطاق وهشام بن سالم از سخن گفتن در باره خدا پرهیز می‏کردند وبه دستور آن کسی که اطاعت او را واجب می‏دانستند لب از سخن در باره خدا فرو بستند و از تفکر در ذات خدا خودداری کردند تا آن گاه که در گذشتند.(4)
نجاشی رجال شناس بزرگ شیعه نیز با آن که نسبت به تألیفات او آگاهی داشته وبرخی را هم مشاهده کرده بود می‏گوید:
«به موءمن الطاق نسبت هایی داده‏اند که از دیدگاه ما ثابت نیست». محتمل است که این نسبت ها مستند به مطالبی بوده که وی در مباحثات خود به منظور تفوق بر خصم مطرح می‏کرده بدون آن که به آن معتقد باشد گویا در ارتباط با همین سخنان او بوده که امام صادق علیه السّلام در باره او به فضیل بن عثمان فرمود:
«این سخنان که موءمن الطاق مطرح می‏کند اگر بگوید که گفته امام من همین است بر ما دروغ بسته است واگر بگوید گفته امام من نیست، به او می‏توان گفت چگونه سخن می‏گویی که امام تو نگفته است.سپس فرمود: این یاران ما سخنانی مطرح می‏کنند که اگر آن را بپذیرم مردم را بر گمراهی وا داشته‏ام واگر بیزاری بجویم برایم سخت است...».(5)
در هرحال، به طور قاطع می‏توانیم بگوییم، مطالبی که به او نسبت داده‏اند عاری از حقیقت است؛ زیرا با توجّه به پیروی کاملی که او از مکتب اهل بیت علیهم السلام داشت تا آن جا که امام صادق علیه السّلام او را محبوبترین یاران گذشته وحال خود معرّفی فرمود، بسیار بعید می‏نماید که همچون او نظریاتی را مطرح سازد که مورد تأیید پیشوایان معصوم او نباشد.
_______________________________
1 الملل والنحل:1/187186.
2 اللباب:2/225.
3 الملل والنحل:1/186.
4 همان مدرک.
5 رجال کشی:2/434.________________________________________
به یقین این گونه مطالب ساخته وپرداخته کسانی است که از زبان بُرّان وکوبنده او ایمن نبودند وبا انتشار بافته های خود در صدد کوبیدن شخصیت این متکلّم بزرگ وسخنگوی مکتب امامت بر آمدند.
آثار علمی موءمن الطاق
موءمن الطاق دارای تألیفاتی در مسائل اعتقادی وکلامی بوده وبرخی از مناظرات خویش را به قلم آورده است. ازمجموع نوشته‏های ابن ندیم ونجاشی وشیخ طوسی چند عنوان کتاب به دست می‏آید که در زیر می‏آوریم گرچه ممکن است در برخی از آنها تداخلی نیز وجود داشته باشد .
1 کتاب الإمامة؛
2 کتاب الإحتجاج فی إمامة أمیر الموءمنین علیه السّلام ؛
3 کتاب الردّ علی المعتزلة فی إمامة المفضول؛
4 کتاب الجمل فی أمر طلحة والزّبیر وعائشة؛
5 کتاب اثبات الوصیّة؛
6 کتاب کلامه علی الخوارج؛
7 کتاب مجالسه مع أبی حنیفة والمرجئة؛
8 کتاب إفعل ولاتفعل.
نجاشی گوید که این کتاب را نزد دوست خود ابن غضائری دیده وکتابی بزرگ ونیکو بوده است.(1)
وفات موءمن الطّاق
تاریخ درگذشت موءمن الطاق دقیقاً روشن نیست هرچند صفدی (2) آن را در حدود 180 ه دانسته وافزوده است:او از کسانی بود که امامت موسی بن جعفر علیهما السلام را پذیرفت ونسبت به وفات آن حضرت (در سال 183ه) تردیدی به خود راه نداد بر خلاف واقفیّه . لیکن با توجه به این نکته که نجّاشی وی را از اصحاب امام سجّاد علیه السّلام متوفی 94 یا 95 ه دانسته است زنده ماندن او تا زمان وفات امام هفتم بعید می‏نماید.
_______________________________
1 رجال النجاشی، ص325؛ فهرست شیخ طوسی، ص132، فهرست ابن ندیم، ص264.
2 الوافی بالوفیات: 4/104.