تحلیل المؤشرات السیمیوطیقیه لخطاب الاستفهام فی خطب نهج البلاغه (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
یتکوّن الخطابُ الأدبی من مجموعهٍ من العناصرِ الخطابیهِ التی تدور دورًا کبیرًا فی اِنتقال دوافع الکاتب. أمّا الآلیات التی تسهم فی عملیه الخطاب الأدبی فتحتوی علی جمالیات النص الأدبی، دوافع الکاتب ومدی تلقّی القارئ من النص المقروء. إنَّ الإمام علی (ع) یستخدم فی کلامه شتّی الأسالیب البلاغیه فی غایه الجمال والفصاحه. الاستفهام أحد الأسالیب البلاغیه الذی یؤدّی إلی تطویر العملیه الخطابیه. لکلّ حرف من حروف الاستفهام خصائص لفظیّه ومعنویّه تمتاز بها دون أخواتها، فثمّه خصائص استعمالیّه تشترک فیها تلک الأحرف جمیعًا، وخصائص أخری یشترک فیها بعضها دون بعض، تهدف هذه الدراسه إلى الوقوف على الأبعاد العاطفیه لآلیات الاستفهام وبیان أهمّ الخصائص السیمیوطیقیه التی تمیّز بها، واستعمل هذا المقال المنهج الوصفیّ – التحلیلی – الإحصائیّ القائم على إحصاء عدد المرّات التی استعمل فیها الإمام علی کلّ حرف من حروف الاستفهام معتمدًا علی مؤشرات تحلیل الخطاب السیمیوطیقی فی أنماط الاستخدام لهذه الأحرف وتحلیل السّیاقات اللغویّه التی وردت فیها؛ للکشف عن معانیها ضمن الخطاب الذی ورد فیه کلّ حرف من حروف الاستفهام. علاوه على ذلک؛ نقوم بتحلیل الخطاب السیمیوطیقی للاستفهام من منظور مؤشرات سیمیوطیقیه منها: عملیتا القبض والبسط الخطابی ومؤشرتا الاتّصال والانفصال. خلصت الدّراسه إلى بعض النتائج منها: أنّه وَرَدَ الاستفهام بالحروف فی خطب نهج البلاغه ثمانی وسبعینَ (78) مَرّه، وأنّ "الهمزه" أکثر الأدوات تواترًا فی استفهامات خُطَب نهج البلاغه، حیث بلغَت خمسًا وستّین (۶۵) مره. جاء ترکیب الجمله الاستفهامیّه متنوّعًا فی الخُطب على اختلاف حروف الاستفهام التی استعملها واتّضح من البحث أنّه جاء کثیرٌ من أغراض الاستفهام عند الإمام (ع) للإنکار(التوبیخ والتکذیب)، والتقریر، والعرض. و أمّا من الناحیه السیمیوطیقیه فإنَّ الاستفهام یدلّ علی التنبیه والتقریر والتحضیض عندما ترتفع عملیتا القبض والبسط فی الخطاب الأدبی معًا بینما دلالات التوبیخ والنفی تقتضی ارتفاع القبض وانخفاض البسط فی عملیه الخطاب.تحلیل شاخص های نشانه معناشناسی گفتمان استفهام در خطبه های نهج البلاغه
گفتمان ادبی شامل مجموعه ای از عناصر بلاغی است که در انتقال انگیزه ها و أغراض نویسنده نقش اساسی دارند. مکانیسم هایی که به فرآیند گفتمان ادبی کمک می کنند، عبارتند از زیبایی شناسی متن ادبی، انگیزه های نویسنده و میزان دریافت خواننده از متن خوانده شده. امام علی در خطبه های خود از شیوه های گوناگون بلاغی در نهایت زیبایی و فصاحت بهره برده اند. استفهام یکی از روشهای بلاغی است که به توسعه فرایند گفتمانی می انجامد. هر حرف استفهامی دارای ویژگی های لفظی و معنوی است که آن را از دیگر حروف استفهامی متمایز می کند . این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی-آماری مبتنی بر شمارش تعداد دفعاتی است که امام علی از هر یک از حروف استفهامی را استفاده کرده، و با تکیه بر تحلیل شاخص های نشانه معناشناسی گفتمان به بررسی جمله های استفهامی و سیاقهای لغوی که در آنها حروف استفهام به کار رفته، پرداخته است تا معانی آنها در گفتمانی که هر یک از حرف استفهامی در آن ذکر شده است آشکار شود. بعلاوه آن؛ گفتمان نشانه معناشناسی استفهام را از منظر شاخص های آن از جمله: فرآیندهای قبض و بسط گفتمانی، و شاخص های اتصال و انفصال تحلیل نموده است. این پژوهش به نتایجی دست یافته است، از جمله اینکه حروف استفهام هفتاد و هشت (78) بار در خطبه های نهج البلاغه بکار رفته، و «همزه» پرتکرارترین حرف استفهام در خطبه های نهج البلاغه است که کاربرد آن به شصت و پنج (6۵) بار می رسد، و إنکار (توبیخی و تکذیبی)، تقریر، و عرض به ترتیب مهمترین أغراض بلاغی برای حروف استفهام هستند. از منظر نشانه معناشناسی ملاحظه می کنیم که دلالت های استفهامی ثابت می کنند زمانی که استفهام نشان دهنده تنبیه، تقریر و تحضیض است فرآیندهای قبض و بسط در گفتمان ادبی با هم افزایش می یابند، درحالی که اغراض توبیخ و نفی مستلزم افزیش قبض و کاهش بسط در فرآیند گفتمان هستند.
تبلیغات
