دو ترجمه جدید از قرآن کریم(بخش اول: ترجمه آقای سید کاظم ارفع)

مـقـدمه
معمولاً در هر نقدی، مطالبی کلی درباره موضوع آن نقد مذکور می‏گردد؛ و در مقدمه نقدهایی که بر ترجمه‏های قرآن کریم نگارش می‏یابد، سخن از جواز یا ضرورت ترجمه قرآن و همچنین بحث از لزوم نقد و آداب آن، و نیز سخن از شرایط ترجمه مطلوب، شرایط مترجم و آگاهی‏های او از علوم مختلف و رویکرد خوب مترجمان گرامی به ترجمه قرآن کریم به میان می‏آید. به نظر من این گونه بحثها را در اثر تکرار فراوان، باید مفروغ‏عنه دانست و پرداختن به آنها را از نوع اثبات ضروریات شمرد. از این رو از مباحث فوق چشم می‏پوشم و بدون مقدمه به اصل بحث می‏پردازم.
مقاله‏ای که اکنون پیش‏روی شماست، حاوی نقد یکی از دو ترجمه جدید قرآن کریم است که به تازگی به بازار کتاب عرضه شده‏اند. هنگام نوشتن مقاله بنا داشتم هر دو ترجمه را در یک گفتار به نقد و بررسی بنشینم، ولی در اثر حجیم شدن نوشته، هر یک از این دو ترجمه را به یک مقاله اختصاص دادم، که اینک مقاله اول را از نظر می‏گذرانید.
1. ترجمه آقای سید کاظم ارفع
این ترجمه در سال 1381 توسط انتشارات فیض کاشانی در 5200 نسخه به چاپ رسیده است. مزیت این ترجمه در روانی عبارات و خوشخوانی آنهاست. عبارات آن بسیار ساده و  بی‏پیرایه و قابل فهم عموم است و هر کس می‏تواند به راحتی از این ترجمه استفاده کند و مترجم محترم در این راه توفیق خوبی حاصل کرده است. از نظر حروفچینی و چاپ نیز در حد مطلوب است، به ویژه آنکه شماره آیات در ترجمه سر سطر آورده شده و کار خواننده را آسان‏تر کرده است.
اما معایب و ایرادات آن هم کم نیست؛
اولاً فاقد مقدمه یا مؤخره مترجم است؛ از این رو نمی‏توان از روش کار وی آگاه شد.
ثانیاً هیچ گونه شرح و توضیحی ـ ولو در موارد ضروری ـ داده نشده، لذا ممکن است خوانندگان گرامی درباره برخی آیات دچار شبهه شوند. بدیهی است که ترجمه صِرف بسیاری از آیات قرآن کریم بدون توضیحات لازم، چه در مسائل فقهی و چه در مسائل کلامی، ایجاد شبهه می‏کند و در موارد تاریخی نیز موجب ابهام می‏گردد که باید ابهام‏ها زدوده شود.
ثالثاً بی‏دقتی‏های فراوانی در آن به چشم می‏خورد که در یک نگاه اجمالی حدود 40 مورد از اشتباهات غیر قابل گذشت در نظر آمد که اکنون به 30 مورد از آنها اشاره می‏شود:
1. بقره، 106: ما ننسخ من آیة او ننسها نأت بخیر منها او مثلها.... «هیچ حکمی را محو نمی‏کنیم و یا متروک نمی‏سازیم، مگر آنکه بهتر از آن یا همانندش را جایگزین آن می‏نماییم». در این آیه «ما» در «ما ننسخ» که شرطیه است «ما»ی نافیه گرفته شده و برای اصلاح معنای آیه یک «الاّ» (مگر) که در آیه نیست در ترجمه افزوده گشته است.
2. بقره، 187: علم اللّه‏ انکم کنتم تختانون انفسکم... «خداوند می‏دانست که شما دلهای خویش را به خیانت وامی‏دارید... و بخورید و بیاشامید تا از طلوع صبح رشته سپید از رشته سیاه برای شما آشکار گردد».
اولاً «انفسکم» به «قلوبکم» ترجمه شده و صحیح آن چنین است: «خداوند می‏دانست که شما (به سبب نزدیکی با همسرانتان در شبهای ماه رمضان) به خود خیانت می‏ورزید...».
ثانیاً اشتباه برخی از مترجمان تکرار شده و «الخیط الابیض من الخیط الاسود» که مراد خط سپید فجر از خط سیاه شب است، به تشخیص رشته سپید از رشته سیاه در روشنایی فجر، ترجمه شده است.
3. بقره، 188: وتدلوا بها الی الحکام «... و برای خوردن قسمتی از مال مردم به گناه بخشی از آن را نزد حکام جور می‏فرستید...» در اینجا «تدلوا» که عطف به «لاتأکلوا» و فعل نهی است، به صورت «تدلون» ترجمه شده، یعنی «نفرستید» به «می‏فرستید».
4. نساء، 33: و لکلّ جعلنا موالی مما ترک الوالدان والاقربون... «برای همه وارثان از میراث پدر و مادر و نزدیکان سهمی قرار داده‏ایم».
در اینجا معلوم نیست که کلمه «سهمی» را از کجا آورده‏اند؟ و کلمه «موالی» هم ترجمه نشده است و شاید «سهمی» را ترجمه «موالی» قرار داده است! در صورتی که این آیه را دو گونه می‏توان ترجمه کرد:
الف) و برای هر مالی که پدر و مادر و نزدیکان به جای نهند وارثانی قرار داده‏ایم.
ب) و برای هر میتی نسبت به مالی که به جای نهد وارثانی قرار داده‏ایم که آنها پدر و مادر و نزدیکانند.
5. مائده، 62: وتری کثیراً منهم یسارعون فی الاثم والعدوان... «و می‏بینی که بسیاری از آنها در انجام گناه و دشمنی و خوردن مال حرام بر یکدیگر سبقت می‏گیرند...».
در اینجا «یسارعون» (پیش می‏تازند) به صورت «یتسارعون» و «یتسابقون» (بر یکدیگر سبقت می‏گیرند) ترجمه شده است. منظور آیه این که لازم نیست با یکدیگر مسابقه دهند و بر یکدیگر سبقت گیرند، بلکه هر یک بدون توجه به دیگری به سوی این کار پیش می‏تازد.
6. مائده، 63: لولاینهیهم الربّانیّون والأحبار... «اگر علمای یهود و نصارا آنها را از سخنان گناه و حرام‏خواری مانع نمی‏شوند چه بدعمل می‏کنند». در اینجا «لولا» که برای تحضیض و به معنای «چرا نهی نمی‏کنند» است، لولای شرطیه و امتناعیه به معنای «اگر نهی نمی‏کنند» گرفته شده است.
7. انعام، 30: و لو تری اذ وُقِفوا علی ربّهم... «و اگر ببینی آنها را در آن هنگام که در پیشگاه پروردگارشان ایستاده‏اند...». در این آیه «وُقِفُوا» فعل مجهول (بازداشت شده‏اند) به صورت وَقَفُوا فعل معلوم (ایستاده‏اند) ترجمه شده است.
8. انعام، 108: ولاتسبّوا الذین یدعون من دون اللّه‏... «به آنانی که غیر خدا را می‏خوانند ناسزا نگویید تا آنان از روی دشمنی و نادانی به خداوند ناسزا گویند». در اینجا «الذین» که به بتها برمی‏گردد و در واقع مفعول «یدعون» است، به مشرکان برگردانده شده و در واقع فاعل «یدعون» قرار داده شده است. معنای صحیح آیه چنین است: «به آنهایی که مشرکان به جای خدا می‏خوانند (یعنی به معبودهای مشرکان) ناسزا نگویید تا آنان نیز از روی دشمنی و نادانی به خداوند (که معبود شماست) ناسزا نگویند».
9. اعراف، 156: انا هدنا الیک «ما به سوی تو هدایت یافته‏ایم». «هدنا» که از «هود» است (بازگشتیم) به صورت «هدینا» که از «هدی» است (هدایت یافته‏ایم) ترجمه شده است.
10. یوسف، 41: یا صاحبی السجن «ای هم زندانی‏های من». این اشتباه در بسیاری از ترجمه‏ها رخ داده که یای تثنیه به جای یای متکلم دانسته شده و کلمه «مَن» اضافه گردیده است، در حالی که در اصل «یا صاحبین السجن» بوده که نون تثنیه در حالت اضافه حذف گردیده و «یا صاحبی السجن» شده است. بنابراین «ای دویار زندانی» صحیح است.
11. حج، 11: و من الناس من یعبد اللّه‏ علی حرف... «بعضی از مردم خدا را فقط با زبان عبادت می‏کنند».
در اینجا «حرف» به معنای فارسی آن که سخنِ زبانی است ترجمه شده، در صورتی که «حرف» به معنای «طرف» است. معنای صحیح: «خدا را یک‏طرفه عبادت می‏کنند.» تفسیر این عبادت یک‏طرفه در ادامه آیه آمده است، که اگر خیری به آنان رسد دلگرم می‏شوند، اما اگر ناخوشایندی به آنان رسد چهره درهم می‏کشند و دگرگونی در عقیده و ایمان و عمل پیدا می‏کنند.
12. حج، 24: وهدوا الی الطیّب من القول و هدوا الی صراط الحمید «با سخنانی پاکیزه هدایت شده‏اند و به راهی شایسته راهنمایی می‏گردند».
اولاً «الی الطیب» است، یعنی «به سخنانی پاکیزه» نه «با سخنانی پاکیزه».
ثانیاً «صراط الحمید» مضاف و مضاف الیه است و در اصل «صراط اللّه‏ الحمید» بوده، نه صفت و موصوف، والاّ باید «الصراط الحمید» می‏بود. بنابراین «به راه خدای ستوده» صحیح است.
13. مؤمنون، 67: مستکبرین به «در برابر آیات ما کبر ورزیدید.» بی‏توجه به اینکه ضمیر «به» است نه «بها» که به آیات برگردد. مفسران گفته‏اند ضمیر «به» یا به «نکوص» که در آیه قبل (فکنتم علی اعقابکم تنکصون) آمده برمی گردد یا به حرم و بیت خدا که در شأن نزول آیه ذکر گردیده. یعنی با این نکوص خود و یا با دور یکدیگر به گِرد خانه خدا نشستن، استکبار می‏ورزیدید.
14. مؤمنون، 77: حتی اذا فتحنا علیهم باباً ذا عذاب شدید اذا هم فیه مبلسون «تا این که دری از عذاب شدید بر آنها گشودیم که دیگر از هر طرف مأیوس شدند».
در اینجا به کلمه «اذا» توجه نشده که ظرف زمان مستقبل است و اگر بر سر فعل ماضی درآید معنای آن را به فعل مستقبل تبدیل می‏کند، و باید چنین ترجمه شود: «(این طغیان و سرکشی آنان ادامه می‏یابد) تا چون دری از عذاب شدید بر آنها گشاییم، ناگاه در آن عذاب نومید گردند» که اشاره به مرگ و عذاب آنان در آخرت است.
15. فرقان، 8:... و قال الظالمون ان تتّبعون الاّ رجلاً مسحوراً «و ستمگران گفتند: شما فقط از مردی جادوگر پیروی می‏کنید». در اینجا مسحور (جادو شده)، به صورت ساحر (جادوگر) ترجمه شده است.
16. نمل، 60 تا 64: اَمّن خلق السموات والارض... امّن جعل الارض قراراً... امّن یجیب المضطرّ اذا دعاه... امّن یهدیکم فی ظلمات البرّ و البحر... امّن یبدؤ الخلق ثم یعیده... «آیا چه کسی آسمانها و زمین را آفریده... آیا چه کسی زمین را محل آرامش قرار داده... آیا چه کسی دعای مضطر را مستجاب می‏کند...» تا آخر.
اشتباه این ترجمه از اشتباهات رایج در برخی ترجمه‏هاست که متأسفانه پس از نقد آن در مقالات متعدد، باز هم مترجم گرامی ما دچار آن گردیده است. اشتباه در این است که «اَمَّنْ» که مرکب از «ام» و «مَن» است با «اَمَن» که مرکب از همزه استفهام و «من» است اشتباه گرفته شده و دومی به جای اولی ترجمه شده است.
صحیح آن این است که خداوند در آیه 59 مقایسه‏ای میان اللّه‏ تعالی و بتهایی که مشرکان می‏پرستند به عمل آورده و می‏فرماید: اللّه‏ خیر امّا یشرکون «آیا خدای یگانه بهتر است یا آنچه مشرکان شریک او می‏سازند؟» سپس این مقایسه را ادامه می‏دهد که آیا آنچه مشرکان می‏پرستند بهتر است یا کسی که آسمانها و زمین را آفریده و...
بنابراین ترجمه صحیح آن است که به جای «آیا چه کسی»، «یا آن کسی که» گذاشته شود.
17. نمل، 82: و اذا وقع القول علیهم اخرجنا لهم دابّة من الارض تکلّمهم ان الناس کانوا بآیاتنا لایوقنون «و هنگامی که وعده عذاب فرا می‏رسد، جنبنده‏ای را از زمین برای آنان خارج می‏کنیم که با آنها این گونه سخن می‏گوید: مردم آیات ما را باور نکردند».
در این آیه جمله «اَنَّ الناس...» که برای تعلیل است مقول «تکلّمهم» دانسته شده، در حالی که اگر چنین بود باید «اِنَّ الناس» به کسر همزه باشد، زیرا «انّ» بعد از ماده قول مکسور است. تازه به قول علامه طباطبایی (ره) اگر مکسور بود، باز هم برای تعلیل بود و نیازی به تقدیر لام نبود. البته برخی از مفسران مانند مراغی (ج 20، ص 22) نیز اشتباه مترجم محترم را مرتکب شده‏اند. به هر حال، صحیح آن است که «اَنَّ الناس» در مقام تعلیل است و در واقع «لأنّ الناس» بوده و معنای آیه چنین است: «جنبنده‏ای را از زمین برای آنان خارج می‏کنیم که با آنان سخن گوید، زیرا مردم آیات ما را باور نمی‏کردند (و اکنون با ارائه این موجود غیر عادی، مجبور به ایمان می‏گردند)».
18. عنکبوت، 3:... فلیعلمنّ اللّه‏ الذین صدقوا ولیعلمنّ الکاذبین «... باید خداوند بداند چه کسانی راست می‏گویند و چه کسانی دروغگو هستند». لام در «فلیعلمن» که مفتوح است و برای تأکید، لام مکسور که برای امر است گرفته شده، در صورتی که اگر چنین بود باید «فَلْیعلمنّ» به سکون لام باشد، زیرا لام امر هنگام وصل ساکن می‏شود، مانند «لِیضرب» که می‏شود «فَلْیضرب». و اگر لام تعلیل بود باید «فَلِیعلمنّ» به کسر لام می‏بود، علاوه آنکه در این صورت نون تأکید لازم نداشت.ترجمه صحیح چنین است: «البته خدا راستگویان را می‏شناسد و دروغگویان را نیز می‏شناسد (و امتحان او برای تحقق خارجی این علم است؛ یعنی می‏خواهد راستگویان را از دروغگویان متمایز سازد)».
19. یس، 6: لتنذر قوماً ما انذر آباؤهم «تا مردمی را بیم دهی که پدرانشان نترسیدند». در اینجا «ما انذر» (بیم داده نشدند) به (نترسیدند) ترجمه شده است!
20. یس، 12: انا نحن نحیی الموتی و نکتب ما قدّموا وآثارهم... «ما هستیم که مرده‏ها را زنده می‏کنیم و آثار از پیش تهیه شده آنان را می‏نویسیم...».
در این آیه شریفه دو مورد ذکر شده که مکتوب واقع خواهد شد، یکی «ماقدموا» یعنی کارهایی که پیش فرستاده‏اند و منظور اعمالی است که در زمان حیات خویش انجام داده‏اند، و دیگر «آثارهم» که منظور سنّتهای نیک یا بدی است که از خود به یادگار نهاده‏اند و در ثواب یا وزر و وبال عمل‏کنندگان به آنها شریکند، و یا منظور صدقه‏های جاریه‏ای است که پس از مرگ آنان مورد استفاده دیگران قرار می‏گیرد و ثواب آن در نامه عمل ایشان نیز ثبت می‏گردد. اما در ترجمه مذکور یک مورد بیشتر ذکر نشده آن هم غلط، زیرا «آثار از پیش تهیه شده» معنی ندارد، چرا که «آثار» جمع «اثر» به معنای پیامدهاست، و پیامد چیزی است که به دنبال می‏آید و بعداً به آن عمل می‏شود، نه آنکه از پیش تهیه شده باشد.
21. یس، 19: قالوا طائرکم معکم ائن ذکّرتم «گفتند فال بدتان مال خودتان اگر بفهمید».
در این ترجمه اولاً «ائن» که مرکب از همزه استفهام و اِن شرطیه است، همزه استفهام آن حذف گردیده و جمله قبل از آن جزای «اِن» شرط قرار گرفته؛ ثانیاً «ذکّرتم» به «بفهمید» ترجمه شده است. در صورتی که همزه استفهام قبل از انِ شرطیه قرار دارد و جزای شرط هم محذوف است و ترجمه صحیح آیه چنین است: «گفتند فال بدتان با خود شماست، آیا اگر شما را یادآور شوند (باز هم فال بد می‏زنید و رسولان الهی را تهدید به سنگسارشدن می‏کنید)؟»
22. یس، 70: لینذر من کان حیّاً و یَحقّ القولُ علی الکافرین «تا با آیات آن، زندگان پند گیرند و بر کافران اتمام حجت شود». در این ترجمه دو اشکال وجود دارد:
1. فاعل در «لینذر» «مَن» گرفته شده و فعل آن لازم قلمداد گردیده است. البته این اشتباه شاید ناشی از مراجعه به تفسیر مراغی (جزء 23، ص 31) باشد که گفته: «ای لینتفع بنذارته من کان حیّ القلب....» ولی روشن است که «لینذر» از باب افعال و متعدی است و فاعل آن ضمیر مستتری است که یا به رسول خدا (ص) برمی‏گردد و یا به «ذکر و قرآن مبین» که در آیه قبل آمده و «مَن» مفعول آن است.
2. «یحق القول» به معنای اتمام حجت گرفته شده، در صورتی که به معنای ثبوت و سزاواری عذاب آخرت است. بنابراین معنای صحیح آیه چنین می‏شود: «تا هر که را زنده دل است بترساند، و عذاب الهی بر کافران ثابت و سزا گردد».
23. زمر، 6: وانزل لکم من الانعام ثمانیة ازواج «و برای شما هشت نوع از چهارپایان ایجاد نمود».
چهار نوع بیشتر نیست که هشت جفت (چهار جفت نر و ماده) می‏شود، و آن چهار نوع عبارتند از: شتر، گاو، گوسفند و بز. بنابراین «هشت جفت» صحیح است نه «هشت نوع».
24. ذاریات، 58: ان اللّه‏ هو الرزاق ذوالقوة المتینُ «زیرا که خداوند خود روزی دهنده و دارای قوتی محکم است».
در اینجا «المتین» که مرفوع و خبر سوم «انّ» است به صورت مجرور و صفت «قوت» ترجمه شده، در صورتی که اگر چنین بود باید «المتینة» می‏بود تا صفت با موصوف تطبیق کند. ممکن است پاسخ دهند که گاه مضاف از مضاف‏الیه یا به عکس، کسب تأنیث یا تذکیر می‏کند و شاید در اینجا «متین» صفت «قوّت» باشد و از «ذو» کسب تذکیر کرده است. ولی در پاسخ باید گفت: اگر چنین چیزی در اینجا مصداق داشته باشد، باید «المتین»ِ مجرور قرائت شود، در صورتی که مرفوع قرائت گردیده است. بنابراین ترجمه صحیح چنین است: «همانا خداوند است که روزی دهنده است و هم اوست که سخت نیرومند و مستحکم است».
25. ذاریات، 59: فان للذین ظلموا ذَنوباً مثل ذَنوب اصحابهم... «برای ستمکاران گناهانی همانند گناهان یارانشان هست...».
باز هم بی‏دقتی دیگر، زیرا «ذَنوب» که به فتح ذال و به معنای «نصیب و بهره» است، به صورت «ذُنوب» که به ضم ذال و جمع «ذنب» به معنای گناهان است خوانده شده و ترجمه گردیده است!
26. قمر، 14: تجری بأعیننا جزاءً لمن کان کُفِر «کشتی زیر نظر ما حرکت می‏کرد، و طوفان پاداش کافران بود».
«کُفِر» که فعل مجهول است، به صورت «کَفَر» فعل معلوم ترجمه شده و «طوفان» به عنوان پاداش دانسته شده در حالی که «جریان کشتی زیر نظر خداوند» عنوان پاداش داشته است. صحیح آن چنین است: «کشتی زیر نظر ما حرکت می‏کرد و این پاداش کسی بود که به او کفر ورزیدند (یعنی نوح علیه‏السلام)».
27. قمر، 24: انّا اذاً لفی ضلال و سعر «اگر چنین کنیم، در گمراهی سختی افتاده‏ایم». کلمه «سعر» ترجمه نشده، و آن یا به معنای شعله‏های آتش است و یا جنون ؛ و معنای دوم مناسب‏تر است.
28. قمر، 31: ... فکانوا کهشیم المحتظر «و همگی چون گیاه خشک پراکنده شدند». کلمه «المحتظر» ترجمه نشده و آن به معنای صاحب حظیره و آغل است. ترجمه صحیح: «و همگی به صورت گیاه خشکی که صاحب آغل برای گوسفندانش تهیه می‏کند درآمدند».
29. الرحمن، 12: والحبّ ذوالعصف و الریحانُ «و حبوباتی که دارای ساقه و برگ است که به صورت کاه درمی‏آید». در این آیه کلمه «الریحانُ» ترجمه نشده است، و آن به معنای گیاه خوشبوست.
30. الرحمن، 24: و له الجوار المنشئات فی البحر کالأعلام «و برای اوست کشتیهای ساخته شده که در دریا به حرکت در می‏آیند و همچون کوهی هستند». در اینجا «المنشئات» به معنای انشاء شده و ایجاد شده ترجمه گردیده است، در صورتی که به معنای «المرفوعات» است، یعنی کشتیهایی که بادبان آنها برافراشته شده است و مانند کوه‏های سر به فلک کشیده در حرکت است. اگر بزرگی خود کشتی منظور بود، تشبیه آن به کوه که سمبل بلندی و برافراشتگی است معنی نداشت.
البته این اشتباه در برخی تفاسیر هم راه یافته است مانند تفسیر المیزان 19 / 100 که گوید: «والمنشئات اسم مفعول من الانشاء و هو احداث الشی‏ء و تربیته». و در تفسیر مراغی جزء 27 / 110 گوید: «المنشئات: ای المصنوعات» ولی در بخش تفسیر آیه (ص 113) بر خلاف این بیان تفسیر کرده و گوید: «ای و له السفن الکبار التی رُفعت شُرَعها فی الهواء کالجبال الشاهقة» که منظور کشتیهای بادبان برافراشته است.
اینها مواردی از اغلاط موجود در این ترجمه است که قریب به اتفاق آنها از عدم دقت در مسائل ادبی سرچشمه گرفته است. قابل ذکر است که اغلاط دیگری نیز در این ترجمه هست که در این نقد آورده نشده است، از قبیل مواردی که فعل غایب به حاضر ترجمه شده، مانند یس 66، ملک 7، ذاریات 59، و نیز مواردی که شرط آمده و جزای آن ذکر نشده، مانند یس 45 و دهها مورد دیگر از این گونه اغلاط که می‏توان همه را حمل بر سهل‏انگاری و عدم بازبینیِ ترجمه نمود.