مغازى موسى بن عقبه (مقاله پژوهشی حوزه)

نوشتار حاضر بخش دوّم از مقاله «مغازى موسى بن عقبه، پیش گام در سیره نگارى» است.
در بخش اول که در شماره پیشین به چاپ رسید به شناخت و معرفى شخصیت علمى، آثار، جایگاه و روش تاریخ نگارى موسى بن عقبه و تأثیر پذیرى او از راویان سیره پرداخته شد.
در این بخش به تأثیرگذارى مغازى موسى بن عقبه بر آثار سیره نویسان بعدى و گزارش هاى او درباره حضور صحابه در هجرت به حبشه و مدینه و پیمان عقبه و شرکت در غزوات مى پردازیم.
مغازى ابن عُقْبَه، منبعى براى دیگران
در این بخش مؤلفهایى را که در تألیف هایشان از کتاب موسى بن عقبه و روایات او استفاده کرده اند در چند قسمت یادآور مى شویم.
1. کتاب هاى سیره و مغازى،
2. تواریخ عمومى،
3. تواریخ محلى،
4. کتاب هاى تراجم.
الف: روایات موسى بن عقبه در کتاب هاى سیره و مغازى
المغازى، واقدى (م. 207 ق) وى در سال 130 هجرى در مدینه دیده به جهان گشود.844 واقدى حدود پنجاه سال از عمر خود را در راه تحصیل علم سپرى کرد. او نزد مشایخ بزرگ آن عصر مانند: مالک بن انس و مَعمَر بن راشد و أبو مَعشَر،... شاگردى کرد845 و از آنان بهره علمى برد تا اینکه خود محدّث و مورخى مشهور شد. وى در زمینه فقه، حدیث، سیره و مغازى تألیف هایى دارد که ابن ندیم از آن ها یاد کرده است.846
هورویتز نیز گفته است: واقدى استاد ابن سعد، روایات گوناگونى را از کتاب موسى بن عقبه اخذ کرده; در حالى که در کتاب مغازى اش، به جز موارد نادر، نام او را نیاورده است.847واقدى از طریق اسماعیل بن ابراهیم بن عقبه و ابن أبى سبرة، از موسى بن عقبه، پنج روایت نقل کرده که مطالب آن عبارتند از: اطعام کننده در غزوه بدر; امان دادن ابوذر به حُوَیطب بن عبدالعُزى بعد از فتح مکه، اسلام آوردن زنان در روز فتح مکه و بیعت با حضرت، سخن ابوبکر در غزوه حنین در باره کثرت لشکر اسلام و غلبه کردن بر دشمن; غزوه أُکیدر بن عبدالملک در دَوْمَة الجندل. که یک متن را از چند سند فراهم آورده است.
نقل این گونه گزارش ها، نشانه وجود کتاب مغازى موسى در دست واقدى است. همچنین احسان عباس مى گوید: واقدى بر مغازى موسى بن عقبه و مغازى ابن اسحاق زیاد اعتماد کرده; بدون آنکه اشاره کند.848
دلائل النبوة، بیهقى (م. 458 ق) وى در سال 381 هجرى در یکى از دهات بیهق به دنیا آمد و در نیشابور در سال 458 هجرى درگذشت.849 مشهورترین آثار او را مى توان السنن الکبرى و دلائل النبوة ذکر کرد.
محقق دلائل النبوة در مقدمه آن گوید: اعتماد بیهقى اساساً بر کتاب صحیح مسلم و کتاب صحیح بخارى بوده و از مستدرک حاکم نیز مطالبى را آورده است، هم چنین مطالب سیره را که به دست ما نرسیده، از مغازى موسى بن عقبه ذکر کرده است.
دقّت بیهقى در نقل اخبار از جهت صحت، تهذیب و ترتیب مطالب، سبب شده تا کتابش به عنوان منبعى قابل استناد مورد اعتماد مورخان بعد از وى قرار گیرد.850
بیهقى روایات و اخبار موسى بن عُقبه را در بخش هاى زیادى از سیره رسول خدا(صلى الله علیه وآله) با عباراتى مانند: و ذکرنا عن مغازى موسى بن عُقبه یا ... فى کتاب المغازى و یا هذا لفظ حدیث موسى بن عقبه، فذکر قصة بدر بمعنى ما ذکر موسى بن عُقبه، و قد ذکر نا قصه أحد عن مغازى موسى بن عُقبه یاد کرده است.
وى در دلائل النبوة سلسله اسناد خود و طرقِ روایات به موسى بن عقبه را یادآور شده است. بنابراین، بیهقى عمده مطالب مغازى موسى بن عقبه را در کتابش آورده است.
الدرر فى اختصار المغازى و السیر، ابن عبدالبر (م. 463 ق) وى در این کتاب، غزوات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را به صورت خلاصه به نگارش در آورده و آن را الدرر نامیده است. وى در این کتاب با گزینش اخبار، سیره و مغازى حضرت را بخوبى ارائه داده است. ابن عبدالبر این کتاب را بر مبنا و سیر تاریخى سیره ابن اسحاق تنظیم کرده است. مهم ترین منابع او در الدرر کتاب ابن اسحاق، و مغازى موسى بن عقبه است، اگرچه از کتاب هاى دیگر هم استفاده کرده است. ابن عبدالبر از موسى بن عقبه هفت روایت آورده که عبارتند از: اوّل الناس إیماناً بالله و رسوله، ص 39; دخول بنى هاشم و... فى الشعب، ص 56 ـ 58; فى نقض الصحیفة، ص 59; ذکر من انصرف من أرض الحبشة إلى مکة، ص 61 و 62; فى تاریخ غزوة خیبر، ص 209; فى حصر حصون خیبر، ص 214; فى تقسیم غنائم خیبر، ص 216.
بروکِلمان، این کتاب را تلخیص مغازى موسى بن عقبه دانسته است.851 این سخن درست نیست; زیرا عبارت ابن عبدالبر در مقدمه الدرر حکایت از آن دارد که از کتاب موسى بن عُقبه هم استفاده کرده است. عین عبارت چنین است: اختصرت ذلک من کتاب موسى بن عُقبة و کتاب ابن اسحاق بروایة ابن هشام و غیره، و ربّما ذکرت فیه خبراً لیس منها و النسق کلّه على ما رسمه ابن اسحاق.
این عبارت تصریح دارد که از کتاب ابن عقبه استفاده کرده است; نه آنکه تمام الدرر از کتاب مغازى موسى بن عُقبه باشد. همین سخن بروکلمان براى محققانِ کتاب دلائل النبوة منشأ اشتباه شده و مطالب الدرر را تلخیص نظر موسى بن عقبه دانسته اند.852 و نیز ندوى این مطلب را با یقال بیان کرده است.
بنابراین، مطالبى که در دو کتاب الاستیعاب و الدرر از قول ابن عُقبه ذکر شده، حکایت از وجود کتاب موسى بن عُقبه نزد ابن عبدالبر دارد; به اضافه اینکه خود در آغاز کتاب الدرر به کتاب موسى بن عُقبه تصریح کرده است.
دکتر شوقى مقدمه مفصلى بر الدرر درباره ارزیابى کتاب و روش ابن عبدالبر نوشته است که هرکس بخواهد درباره این کتاب مطلبى بداند باید به این مقدمه تحقیقى او مراجعه کند.
الإکتفا، کلاعى (م. 634 ق) وى در سال 565 هجرى در اندلس به دنیا آمد.853 او کتاب هایى در علوم گوناگون از جمله در سیره به نام الاکتفا نوشته است.854 وى در مقدمه کتاب گفته است: از مکتوبات سیره نویسان بزرگ مانند: «کتاب ابن اسحاق (که عبدالملک بن هشام) آن را تهذیب و مختصر کرده و کتاب موسى بن عقبه که مختصر بوده و نزد سیره نویسان مدح شده، استفاده کرده است و این مکتوبات در تألیف کتابش نقش اساسى داشته اند». وى حدود سى و دو روایت از موسى بن عقبه، بیشتر با عبارت «ذکر ابن عقبة» یاد کرده است.
عیون الأثر، ابن سید الناس (م.734 ق) وى در سال 661 هجرى در قاهره متولد شد. او در خانواده اى فرهنگى پرورش یافت. تلاش فراوان ایشان در کسب علم، او را در زمره محدثان بزرگ قرار داد. کتاب عیون الأثر از آثار مهم اوست.855
وى بخش هاى زیادى از سیره پیامبر(صلى الله علیه وآله) را از مغازى موسى بن عقبه آورده، و فوأد سزگین نیز آن را تایید کرده و گفته است: ابن سیدالناس در عیون الأثر از طریق محمد بن فلیح (م. 197 ق) از مغازى ابن عُقبه روایت نقل کرده است کرده.856
زادالمعاد، ابن قیم (م.751 ق) وى در سال 691 هجرى دیده به جهان گشود و در سال 751 هجرى در گذشت.
وى علوم گوناگونى مانند: نحو، تفسیر، علم کلام و اصول را فرا گرفت. او در کتاب زاد المعاد در حدود هفده روایت در بخش سیره پیامبر(صلى الله علیه وآله) از موسى بن عقبه ذکر کرده است.
أحادیث منتخبة من مغازى بن عقبة، ابن قاضى شهبه (م. 789 ق) وى در سال 679 هجرى به دنیا آمد و سرانجام در دمشق درگذشت. ایشان از محدثان بزرگ عصر خود حدیث شنید. ابن قاضى شهبه، پس از تلاش فراوان در راه علم به تدریس پرداخت. او صاحب فتوا و نظر بود و مدتى نیز ریاست قضاء را به عهده داشت. وى صاحب تألیف هایى در علوم بود.857
او بخشى از مغازى موسى بن عقبه را جمع آورى و تهذیب کرده که زاخاؤ پس از تحقیق آن را با ترجمه آلمانى به چاپ رسانده است. شاخت هم اهمیت این قسمت را یاد آور شده است.858 ابن قاضى شهبه در کتاب خود حدود بیست روایت859 از مغازى موسى بن عقبه را در ده جزء آورده است860 که ده روایت آن درباره سیره و بقیه درباره خلفا است.
امتاع الاسماع، مقریزى (م. 845 ق) وى در سال 776 هجرى در اطراف قاهره به دنیا آمد. او در خانواده اى فرهنگى رشد کرد. مقریزى به فراگیرى علوم گوناگون مشغول شد و پس از تدریس آن علوم، به تالیف آموخته هاى خود پرداخت. وى در زمینه هاى گوناگونى نگارش کرده است. ایشان در زمینه سیره نبوى کتاب امتاع الاسماع را نوشت. مقریزى در حدود هفتاد روایت به نقل از سیره نویسان از موسى بن عقبه نقل کرده است.
المَواهِبُ اللَدُنیّة بالمِنَح المحَمَدیَّة، قسطلانى (م. 923 ق) وى در سال 851 هجرى در قاهره به دنیا آمد و در آنجا رشد کرد. او به حفظ قرآن روى آورد و توانست از عالمان بزرگ آن سامان حدیث بشنود. وى پس از مدتى از محدثان مشهور عصر خود شد و کتابِ با ارزش و بى نظیرى در سیره، تألیف کرد که دیگر مؤلفان بر آن شرح ها نوشته اند.861
وى در المواهب اللدنیة از موسى بن عقبه بیست و چهار خبر آورده و چند خبر را که سیره نویسان قبل از او ذکر نکرده اند، نقل کرده است. وى همچنین با عباراتى مانند: «کذلک عن موسى بن عُقبة فى المغازى»،862 «... و الذى فى مغازى موسى بن عُقبة من عدة طروق...»،863 و موارد دیگر از مغازى موسى بن عقبه یاد کرده است.
علامه زرقانى (م. 1112 ق) در «شرح على المواهب اللدنیة» که بیشتر از قسطلانى از موسى بن عقبه روایت نقل کرده است. وى مى نویسد: «لأنّ هذا من کلام موسى بن عُقبة...»،864 یا «... کما قاله أئمة المغازى موسى بن عُقبة و ابن اسحاق و أبومعشر و....»
سبل الهدى و الرشاد، صالحى (م. 942 ق) وى از شام به مصر آمد و در شمار محدثان معدود عصر خویش قرار گرفت، او کتاب السیرة الشامیة را که معروف به سبل الهدى و الرشاد است در سیره نوشت; ایشان براى تألیف اش از سیصد کتاب بهره برد. در پایان هر باب کلمه هاى مشکل و الفاظ غریب و ضبط بعضى از کلمات را شرح داده است.865
صالحى در کتابش هشتاد و پنج خبر از ابن عُقبه یاد کرده که بیشتر مطالب را سیره نویسان پیش از او ذکر کرده اند. وى به وجود کتاب موسى بن عقبه تصریح کرده و گفته است: وَدَقَة بن إیاس بن عَمرو الأنصارى فى بعض نُسَخ من کتاب موسى بن عقبة،866 و به جَزَمَ موسى بن عقبة فى مغازیه،867 و به جزم الزهرى کما فى مغازى موسى بن عُقبة. این عبارت ها مى رساند که مغازى موسى بن عقبه در دست او بوده، یا از مشایخ خود شنیده است.
تاریخ الخمیس; دیاربکرى (م. 966 ق) وى از مورخان قرن دهم هجرى بود، او مدتى قضاوت مکه را به عهده داشت. کتاب معروف او الخمیس فى أحوال أنفس نفیس فى سیرة النبى مشهور به تاریخ الخمیس است. تاریخ وفات او را سال هاى 966 یا 982 یا 990 هجرى دانسته اند.868 وى در تاریخ الخمیس کوشیده تا میان اقوال گوناگون، نقادى و ارزیابى درستى ارائه دهد;869 به عنوان نمونه مى نویسد: «... و لم یذکر ابن عقبة جعفر بن أبى طالب فى مثل هولاء القادمین على رسول الله(صلى الله علیه وآله) بخیبر من أرض الحبشة و هو أولهم و أفضلهم، و ما مثل جعفر یتخطّى ذکره، و من البعید أن یغیب عن ابن عقبة، فالله أعلم بعذره».870
دیاربکرى بیست و یک روایت از موسى بن عقبه آورده و در برخى موارد با ذکر ابن عقبة یاد کرده است. بعید نیست که وى آن را از استادان خود شنیده یا کتاب موسى بن عقبه را دیده است.
ب: روایات موسى بن عقبه در تواریخ محلى
تاریخ المدینة المنورة، ابن شَبّة (م. 262 ق) وى در سال 173 هجرى به دنیا آمد و در اواخر عمر خود به سُر من رأى رفت و همانجا به سال 262 هجرى درگذشت.871 او از مشایخ بسیارى حدیث شنید. وى تألیف هاى درباره تاریخ، ادب، لغت و اخبار دارد که ابن ندیم تألیف هایش را برشمرده است.872 مهم ترین اثر ارزشمند او، کتاب تاریخ المدینة المنورة است. وى از موسى بن عقبه در بخش سیره نُه روایت را که بیشتر آنها از طریق ابراهیم بن منذر عن محمد بن فلیح نقل شده، آورده است. مطالب او در بخش سیره عبارتند از:
1. مبارک بودن وادى عقیق;
2. خبر پیروزى مسلمانان در جنگ بنى مصطلق، و درگیرى جَهجَاه با جوان انصارى بر سر آب، خبر رساندن مرگ منافق به وسیله باد، گفتار شخص منافق در باره گم شدن شتر حضرت و استغفار او که در یک روایت آورده شده است در حالى که منابع دیگر برخى از این مطالب را جداگانه ذکر کرده اند.
3. گزارش مختصرى از قتل کعب بن الأشرف.
4. قتل أبى رافع بن أبى الحقیق، و سؤال حضرت از کنانة بن أبى الربیع درباره گنج ابوالحقیق در یک روایت; در حالى که منابع بعدى، این دو مطلب را جداگانه ذکر کرده اند.
5. سریه عبدالله بن أنیس;
6. آمدن عروة بن مسعود و مسلمان شدن او;
7. گزارش مفصل از سریه نخلة یا سریه عبدالله بن جحش;
8. وفد ثقیف.
ابن شَبّه از ابن عُقبه در بخش خلفا نیز، هفت روایت ذکر کرده که طرق سندهاى آنها به موسى بن عقبه، گوناگون است. مطالب آن در بخش خلفا عبارتند از:
الف. أوّل من سمى عمر، أمیرالمؤمنین;
ب و ج. ضربت خوردن عُمر و درخواست از عثمان;
د. گزارش مفصل از جریان شورا.
هـ ، و، ز. در باره عثمان و محاصره او.
أخبار مکة فى قدیم الدهر و حدیثه، فاکهى (م. 272 ق به بعد) تولد وى را بین سال هاى 215 تا 220 هجرى گفته اند. وى نزد پدرش و عالمان شهر مکه کسب علم کرد. علاقه وافر او به تحصیل علم سبب شد تا به شهرهاى بغداد، کوفه و صنعا مسافرت کند و نزد مشایخ آن شهرها به فراگیرى علوم بپردازد.873
فاکهى با اَزرقى معاصر بود. مهم ترین اثر ارزشمند او اخبار مکه است که فاسى درباره او گفته: کتاب اخبار مکه بسیار خوب است و فواید زیادى در آن وجود دارد و ما را از کتاب ازرقى بى نیاز کرده است.874
در این کتاب نصوص فراوانى از کتاب هایى که به دست ما نرسیده، یافت مى شود، به طور مثال، مى توان از کتاب عروة بن زبیر و مغازى موسى بن عقبه نام برد. فاکهى از کتاب عروه پنج روایت، و از کتاب مغازى موسى بن عقبه، سیزده روایت آورده است.875 وى از قول ابن عقبه، بیعت کنندگان در عقبه را نیز یادآور شده است.876 به عنوان نمونه، وى از موسى بن عقبه عن ابن شهاب آورده است: «من بنى سلمة: البراء بن مَعْرور...، هو نقیبٌ و هو اوّل من أوصى بثلث ماله و هو ببلده; و عبدالله بن عَمرو بن حرام، و هو نقیبٌ...، بنى عمرو بن عوف، سعد بن خَیْثمة، نقیبٌ...، و من حلفائهم: معن بن عدى، عبدالله بن الربیع، عبدالله بن زید،...»; وى هفتاد و دو تن از افرادى که از قبایل گوناگون در عَقَبه حضور داشته اند یاد کرده است. به عنوان نمونه، وى از موسى بن عقبه از ابن شهاب آورده است: «من بنى سلمة، البراء بن معرور; هو نقیب، و هو اول من أوصى بثلث ماله و هو ببلده; و عبدالله بن عمرو بن حرام، و هو نقیب...; بنى عمرو بن عوف سعد بن حیثمة، نقیب...; و من حلفائهم: معن بن عدى، عبدالله بن الربیع، عبدالله بن زید،....»
ج: روایات موسى بن عقبه در تواریخ عمومى
تاریخ یعقوبى، یعقوبى (م. 284 ق) وى از مورخان بزرگ شیعه، در عصر عباسى بود. او در دربار عباسى به شغل دبیرى اشتغال داشت و به عنوان کاتب عباسى شهرت یافت.877
تاریخ یعقوبى شامل، یک دوره عمومى قبل از اسلام و بعد از آن مى باشد که جلد اوّل آن از آغاز آفرینش حضرت آدم(علیه السلام) تا دوران ظهور اسلام در بر مى گیرد، و جلد دوم نیز از تولد رسول خدا(صلى الله علیه وآله) تا حوادث سال 259 هجرى را به اختصار بیان کرده است. وى اسناد مطالب خود را نیاورده; ولى در آغاز جلد دوم به طور خلاصه، برخى از منابع و سندهاى خود را ذکر کرده است. یعقوبى تصریح دارد که، اخبارى را از موسى بن عُقبه از طریق محمد بن عمر واقدى آورده است.878 کتاب ابن عقبه از منابع اصلى یعقوبى در تدوین کتاب تاریخش بوده است.
تاریخ الام و الملوک، طبرى (م. 310 ق) وى در اواخر سال 224 هجرى در آمل به دنیا آمد و در سال 310 هجرى در بغداد درگذشت.879 او براى تحصیل علم به مسافرت پرداخت و از استادان بزرگ عصر خود در آن شهرها بهره برد. طبرى به تاریخ، تفسیر و حدیث بَسنده نکرد و به فراگیرى علوم دیگر، مانند: اخلاق، ریاضیات و طب نیز پرداخت;880 حتى پایه گذار مذهب فقهى شد و پیروانى نیز پیدا کرد.881
عظمت کار طبرى در عرصه تاریخ نویسى، مورخان را بر آن داشت که کار او را تکمیل کنند و عریب بن سعد قرطبى و محمد بن عبدالملک همدانى بر کتاب او تکلمه نوشته اند.
محمد ابوالفضل ابراهیم، در مقدمه کتاب که منابع طبرى را یادآور شده، نوشته است که طبرى هر علمى را از متخصص آن دریافت کرده، به طور مثال: از مجاهد و عکرمه، قرآن و تفسیر را به نقل از ابن عباس، و از ابان بن عثمان، عروة بن زبیر، شرحبیل بن سعد، موسى بن عقبه و ابن اسحاق، سیره پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نقل کرده است.882
جواد على در کتابى تحت عنوان موارد تاریخ الطبرى منابع طبرى را آورده است. وى مى نویسد: «طبرى براى نقل اخبار، شیوه روایى را برگزیده که در این شیوه نیازى به آوردن نام کتاب نبوده; بلکه به جاى کتاب، نام راوى را ذکر کرده است».883 گفته شده که، سیف بن عمر تمیمى884 از مورخان مشهور، علم خود را از سیره نویسانى مانند: هشام بن عروه و موسى بن عُقبه و کلبى گرفته885 که این مطلب احتیاج به تحقیق دارد. گرچه برخى از مورخان گفته اند: سیف مورخ است نه محدث.
عبدالعزیز عبدالغنى مى گوید: «طبرى بسیارى از مطالب سیره را از موسى[بن عقبه] اخذ و حوادثى را که در عهد خلفاى نخست و اوایل اموى ها افتاده، از او اقتباس کرده است».886این سخن درست نیست; زیرا در پى بررسى هایى در تاریخ طبرى، وى از موسى بن عقبه روایات اندکى را نقل کرده است.
طبرى از موسى بن عقبه در حدود هفده روایت نقل کرده که سه مورد درباره سیره و بقیه مربوط به خلفا است.
تاریخ الإسلام، ذهبى (م. 748 ق) وى در سال 673 هجرى در دمشق به دنیاآمد. وى به شهرهاى گوناگون سفر کرد و از عالمان آن شهرها بهره علمى برد و توانست تألیف هایى در علوم گوناگون داشته باشد. ارزشمندترین اثر او در تاریخ، کتاب تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام مى باشد. قابل ذکر است که کتاب وى به غیر از سه جلد اول، بر مبناى حوادث نوشته شده است و به شرح حال صحابه و تابعین و...پرداخته است.
ذهبى در مقدمه کتابش مى نویسد: براى تألیف این کتاب، کتاب هاى فراوانى را مطالعه کرده ام و مهم ترین کتاب هایى را که در این اثر از آنها بهره برده، یادآور شده است.887 وى در کتابش سلسله اسناد را نیز ذکر کرده و در برخى موارد نام کتاب را آورده است.
ذهبى در کتاب تاریخ الاسلام بخشِ سیره و مغازى، حدود شصت و چهار روایت از حوادث صدر اسلام را به نقل از موسى بن عقبه یادآور شده است. در برخى موارد به کتاب تصریح کرده و گفته است: «و فى مغازى موسى بن عُقبة...»،888 و در بعضى از جاها قول موسى بن عُقبه را مانند مغازى عروه دانستهو آن را تقویت کرده است; و قال موسى بن عُقبة، و هو فى مغازى عروة.889
هم چنین وى تصریح کرده که مغازى موسى بن عُقبه در یک مجلد کوچک بوده و آن را شنیده که بیشتر مطالبش صحیح است.890 محقق تاریخ الإسلام که از نسخه حیدر آباد استفاده کرده، با علامت اختصار حرف «ح» در پاورقى کتاب نوشته است: هامش ح هذه القصة فى مغازى ابن عقبة فى اثنتى عشر ورقة مسطرة ستة عشر، کذا بخط الذهبى891، و یا آورده «و قال موسى بن عُقبة: و جمیع من استشهد من المسلمین، من قریش و الأنصار تسعة [أو سبعة ]و أربعون رجلاً»،892 یا گفته «زیادة من نسخة ع و فى هامش الأصل: ن سبعة، أى فى نسخة»
عبارت هاى پیشین بر وجود کتاب مغازى موسى بن عُقبه نزد ذهبى دلالت دارد که در کتابش به حسب نیاز از قول موسى بن عقبه استفاده کرده است.
البدایة و النهایة، ابن کثیر، (م. 774 ق) وى در سال 701 هجرى در دمشق یا در نواحى آن به دنیا آمد. او براى تحصیل علوم به مراکز علمى و فرهنگى شهرهایى مانند: مصر و شامات بار سفر بسته، از عالمان آن سامان حدیث شنید. ابن کثیر در علوم گوناگون از جمله تاریخ، کتابى به نام البدایة و النهایة دارد که مشتمل بر یک دوره تاریخ عمومى مربوط به پیش از اسلام و بعد از آن مى باشد.
وى در این کتاب، از آثار مکتوب گذشتگان بهره برده و از آنها یاد کرده است; به طور مثال: از مغازى عروه، سیره زهرى، مغازى ابن عقبه، مغازى ابن عائذ، مغازى سعید بن یحیى اموى، مغازى ابن اسحاق و...نام برده است.
ابن کثیر در سیره روایات موسى بن عقبه را در کنار اخبار ابن اسحاق آورده، که به نمونه هایى از آن اشاره مى شود: هذا یوافق ما ذکر موسى بن عُقبه فى مغازیه;893 هذا هو اختیار موسى بن عقبه و الواقدى و البیهقى.894
وى بخش مهمى از کتاب موسى بن عُقبه را براى ما، در کتابش حفظ کرده است. احتمال اینکه کتاب موسى بن عقبه را از استادش ذهبى شنیده (نزد وى خوانده)، مى تواند تأکیدى باشد بر اینکه ابن کثیر بدون واسطه از آن کتاب بهره برده است; زیرا در نقل از مغازى موسى بن عقبه تعبیرهایى از این قبیل و قد أورد موسى بن عُقبة فى مغازیه;895 قال موسى بن عُقبة فى مغازیه عن الزهرى;896 و قد ذکر موسى بن عُقبة فى مغازیه897 دارد.
ابن کثیر در کتاب تاریخش به مغازى موسى بن عقبه توجه بیشترى دارد; زیرا روایات موسى بن عُقبه را به صورت منظم در کنار روایات سیره ابن اسحاق آورده تا محققان بتوانند از بحث مورد نظر در سیره از جهت زیاده و نقیصه آگاه شوند. دیگر آنکه بحث را تکمیل کرده است; زیرا گرچه سیاق هر دو سیره نویس در بیشتر مطالب یکى بوده است، ولى با توجه به کم و زیاد بودن مطالب در موضوعى، اختلاف نظر آن دو در این موارد ظاهر مى شود. به طور مثال ابن کثیر گفته است: «موسى بن عُقبة کنحو سیاق ابن اسحاق،... و قد ذکر موسى بن عُقبة نحواً من هذا السیاق إلاّ أنّه لم یذکر الدعا، و زاد...»;898 «ذکر موسى بن عُقبة رؤیا عاتکة کنحو من سیاق ابن اسحاق»;899 «لم یذکر موسى بن عُقبة و ذکره ابن اسحاق و غیره»;900 «و قد ذکر موسى بن عُقبة عن الزهرى و... ثم ذکر نحو سیاق ابن اسحاق فى خروج أبى سفیان إلى مجئه»;901 «ذکره محمد بن اسحاق فى مغازیه فى مثل سیاق موسى بن عُقبة عن الزهرى»;902 «فهذا السیاق فیه فوائد کثیرة لیست عند ابن اسحاق»;903 و موارد دیگر.
ابن کثیر مطالب مغازى عروه و مغازى موسى بن عقبه را گاهى در یک سیاق دانسته; گرچه بین آن دو موارد اختلاف وجود دارد که به یک مورد آن اشاره مى شود: قد ذکر القصة عروة بن الزبیر و موسى بن عُقبة فى مغازیهما مرسلة.904
ابن کثیر، ابن عُقبه و عروة را از پیشوایان [مکتب مغازى ]دانسته و گفته است: اجماع بر مطلب (سیره)، بدون گواهى این دو ناممکن است.905
مطالب ذکر شده دلیل بر آنست که مغازى موسى نزد ابن کثیر موجود بوده و مورد استفاده وى قرار گرفته و از این کتاب به عنوان منبع اصلى در بخش سیره استفاده کرده است.
د: روایات موسى بن عقبه در کتاب هاى تراجم
الطبقات الکبرى، ابن سعد (م. 230 ق) وى همیشه ملازم واقدى بود به همین سبب به کاتب واقدى شهرت یافت.906 او افزون بر واقدى، از عالمان دیگر بهره برد. ایشان نوشته هاى استادش واقدى را در کتاب هایش گردآورى کرد;907 کتاب الطبقات الکبرى مشهورترین و بزرگ ترین تألیف وى در طبقات رُوات است.908 در سیره نبوى بیشترین اعتماد ابن سعد به کتاب هاى واقدى است. ابن سعد گزارش هاى موسى بن عُقبه را فراوان از طریق واقدى گرفته است.909 ابن سعد به طور مستقیم از مغازى موسى از طریق اسماعیل بن ابراهیم بن عقبه (برادر زاده موسى بن عُقبه) اقتباس هاى فراوانى را در (جلد سوم و چهارم) طبقات داشته است.
وى از مغازى ابن اسحاق و أبو معشر و موسى بن عقبه در سیره استفاده کرده است.910وى در کتابش حدود یکصد و سى و هفت روایت از موسى بن عقبه نقل کرده، به طور مثال، در مواردى با عبارت ذکر موسى بن عُقبة فى کتابه911 یا لم یذکره موسى بن عقبة فى کتابه فیمن شهد بدراً،912 «قیس بن حُذافة بن قیس... کان من مهاجرة الحبشه فى الهجرة الثانیة فى روایة محمد بن اسحاق و محمد بن عمر، و لم یذکره موسى بن عقبه913 یا خالد بن قیس بن مالک شهد العقبة مع السبعین من الأنصار فى روایة محمد بن اسحاق و محمد بن عمر، و لم یذکره موسى بن عُقبه914 نقل این گونه گزارش ها، حکایت از وجود کتاب موسى بن عقبه نزد ابن سعد دارد.
أنساب الأشرف، بلاذرى (م. 297 ق) وى در بغداد به دنیا آمد و در همان شهر بزرگ شد و در محضر استادان و عالمان آنجا به کسب دانش پرداخت و براى فزونى اندوخته هاى علمى خود به شهرهاى گوناگونى مسافرت کرد.915
بلاذرى دو کتاب ارزشمند به نام هاى فتوح البلدان و انساب الأشراف دارد.916 وى در کتاب انساب الأشراف تاریخ اسلامى را در چارچوب خاندان و انساب آورده و فصل مفصّلى را به سیره رسول خدا(صلى الله علیه وآله) تا سقیفه اختصاص داده است. این کتاب، در سیزده جلد به همّت سهیل زکار و ریاض زرکى تحقیق شده که جلد نخست آن درباره سیره نبوى است و هفت روایت نیز از موسى بن عقبه نقل کرده است. یک روایت آن درباره تزویج پیامبر(صلى الله علیه وآله) با خدیجه(علیها السلام)است917 و نیز مطالبى را درباره برخى از افراد که به حبشه هجرت داشته یا نداشته اند و شرکت کنندگان در بدر آورده است. به طور مثال وى گفته است: «معتب بن عوف بن عامر، حسین بن حُذافة، سعد بن ابى خوله، لم یذکره موسى بن عقبة فى هجرة الحبشه».918 و در جلد ششم از موسى بن عقبه درباره خلفا دو روایت ذکر کرده است به طور مثال وى خطبه خلیفه دوم را براى مردم در روز جابیه از قول موسى بن عقبه آورده است.919
وى در کتاب فتوح البلدان نامه پیامبر(صلى الله علیه وآله) به منذر بن ساوى را به نقل از موسى بن عقبه چنین یاد کرده است.920 «أنّ النبىّ(صلى الله علیه وآله)کتب إلى منذر بن ساوى: من محمد النبیّ إلى منذر بن ساوى: سلّم أنت، فانّى أحمد إلیک الله الذى لااله الا هو، اما بعد فإن کتابک جائنى و سمعت مافیه، فمن صلى صلاتنا و استقبل قبلتنا و أکل ذبیحتنا فذلک المسلم. و من أبى ذلک فعلیه الجزیة.»
المعجم الکبیر، طبرانى (م. 360 ق) وى در سال 360 هجرى در عکا به دنیا آمد. وى براى کسب دانش به شهرهاى گوناگونى مانند: حجاز، یمن، مصر، عراق، فارس و جریزه مسافرت کرد.921 او در این مسافرت ها، از بسیارى از عالمان بزرگ حدیث شنید.
وى داراى تألیف هایى بوده که مهم ترین آنها المعجم الکبیر است که در آن به شرح حال صحابه مى پردازد. در المعجم الأوسط مشایخ کثیرالروایة را آورده، و در المعجم الصغیر از هر استادى یک حدیث ذکر کرده است.922
طبرانى در المعجم الکبیر اخبار زیادى را از موسى بن عُقبه درباره حضور صحابه در هجرت به حبشه، و بیعت عقبه، و جنگ بدر، اُحد و دیگر جنگ ها آورده است، وى بیشتر مطالب خود را از این طریق: «الحسن بن هارون بن سلیمان عن محمد بن إسحاق المسیبى عن محمد بن فلیح عن موسى بن عقبه عن ابن شهاب» نقل کرده است. مطالب نقل شده از ابن عقبه، با سند دیگرى که به عروة بن زبیر مى رسد، تقارن و مشابهت دو نص را مى رساند. بنابراین نوع پرداختن طبرانى به اخبار موسى بن عقبه را مى توان به چند بخش تقسیم کرد.
1. روایاتى که درباره صفات صحابه از قول پیامبر(صلى الله علیه وآله) آمده است; به طور مثال: حدثنا عبدالله بن احمد بن حنبل، حدثنى هدبة بن خالد، ثنا حماد بن سلمة عن موسى بن عقبة عن سالم عن أبیه قال: قال رسول الله(صلى الله علیه وآله): أُسامة أحبّ الناس إلیّ. ج 1، ص 159.
موسى بن عقبة حدثنى سالم بن عبدالله، حدثنى عن عبدالله بن عمر، عن زید بن حارثة الکلبى مولى النبى(صلى الله علیه وآله)قال: ما کنّا ندعوه إلاّ زید بن محمد حتى نزل القرآن ادعوهم لآبائهم هو أقسط عندالله. ج 12، ص 298.
2. اسامى رزمندگان در جنگ یا هجرت به حبشه یا مدینه را آورده است، به طور نمونه گفته است: «محمد بن فلیح عن موسى بن عُقبه عن ابن شهاب فى تسمیة من شهد بدراً من الأنصار، ثمّ من بنى عوف بن الخزرج أوس بن عبدالله بن الحارث بن خولى» ج 1، ص 229; «فى تسمیة من شهد العقبة من الانصار ثم من بنى النجار أوس بن زید بن أصرم» ج 1، ص 230.
مى توان با مراجعه به کتاب المعجم الکبیر مواردى که سند روایت دو یا سه تا مى باشد، در کتاب مشاهده کرد که تقارن دو نص عروة و موسى بن عقبه را مى رساند.
مثلا طبرانى طریق سند را به عروه این گونه آورده است: حدثنا محمد بن عمرو بن خالد الحرانى، حدثنى أبى، ثنا ابن لهیعة عن ابى الاسود عن عروة «... شهد بدراً من الأنصار أوس بن ثابت المنذر»، ج 1، ص 228.
وى طریق سند را به موسى بن عقبه این گونه بیان کرده است: حدثنا الحسن بن هارون بن سلیمان، ثنا محمد بن اسحاق المسیبی، ثنا محمد بن فلیح عن موسى بن عقبة عن ابن شهاب «من شهد بدراً أنسة مولى رسول الله(صلى الله علیه وآله)» ج 1، ص 269.
هم چنین روایاتى که سه سند براى آن ذکر شده است که تقارن نص عروه، موسى بن عقبه و ابن اسحاق را مى رساند; اگرچه اختلاف در نسب هم دارند. به طور مثال: محمد بن اسحاق: فیمن استشهد یوم بدر مع رسول الله(صلى الله علیه وآله) من المسلمین من الانصار; ... عن عروة فى تسمیة من شهد بدراً من الأنصار; موسى بن عقبه عن ابن شهاب: فى تسمیة من شهد بدراً من الانصار، رافع بن المعلى، استشهد یوم بدر. ج 5، ص 20.
حضور یا عدم حضور صحابه اى که نامشان در بیعت عقبه، هجرت به حبشه، غزوات و دیگر حوادث عصر رسالت آمده، ذکر شده است.
معرفة الصحابة، ابونعیم اصفهانى (م. 430 ق) وى در سال 336 هجرى در اصفهان متولد شد. ابونعیم به شهرها گوناگون مسافرت کرد و توانست از عالمان آنجا حدیث بشنود. او حافظ، مورخ و محدث مشهور زمان خود شد.923 وى تألیف هاى بسیارى دارد، از جمله مى توان به: معرفة الصحابة و حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء و دلائل النبوة اشاره کرد. در کتاب معرفة الصحابة به شرح حال صحابه پیامبر(صلى الله علیه وآله) پرداخته و کسانى را که در غزوات پیامبر(صلى الله علیه وآله) و یا در هجرت به حبشه یا مدینه و یا در بیعت عقبه حضور داشته اند، ذکر کرده است. بیشتر روایات او از طریق: «فاروق بن عبدالکبیر الخطابى، عن أبى سهل زیاد بن خلیل، عن إبراهیم بن المنذر، عن محمد بن فلیح، عن موسى بن عُقبه عن ابن شهاب زهرى» رسیده است.
ابونعیم نیز با ذکر سلسله سند روایات عروه، مطالب موسى بن عُقبه را تأیید و در حدود دیست و پنجاه و هشت روایت از او ذکر کرده است.
وى در کتاب دلائل النبوة اخبارى از موسى بن عقبه را آورده است.924 سزگین از قول یاقوت مى گوید که نسخه اى از مغازى ابن عقبه را که به خط ابونعیم اصفهانى بوده، در دست داشته که به دست ما نرسیده،925 موارد بالا، بیانگر وجود کتاب موسى نزد ابونعیم بوده است.
الإستیعاب، ابن عبدالبر (م. 463 ق) وى در سال 368 هجرى در قرطبه دیده به جهان گشود.926 وى به کسب دانش پرداخت و توانست در فراگیرى علوم تبحّر کافى بیابد و کتاب هایى در علوم گوناگون تألیف نماید، از آن جمله مى توان به: الاستیعاب و الدرر اشاره کرد.
ابن عبدالبر در کتاب الإستیعاب حدود یکصدو بیست و چهار روایت از موسى بن عُقبه درباره شرکت یا عدم شرکت صحابه در غزوات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به ویژه جنگ بدر، اُحد یا عَقَبه و یا هجرت به حبشه،... آورده است. مهم ترین منابع او، از کتاب و نقل هاى موسى بن عقبه، ابن اسحاق و واقدى است، اگرچه از کتاب هاى دیگر هم استفاده کرده است.
گفتنى است مغازى موسى بن عقبه از کتاب هاى اساسى سیره و مغازى است که به اندلس وارد شده است و عالمان آنجا از آن استفاده کرده اند که آنان به جاى مغازى تعبیر المشاهد را به کار مى برند و عالمان راوى اخبار مغازى را به عنوان حافظ للمشاهد مى نامند. به طور نمونه گفته مى شود: فلان شخص سفر کرد و از عبدالملک بن هشام مشاهد را شنید. یا او حافظ اخبار عرب و وقایع و ایام و مشاهدالنبى(صلى الله علیه وآله) بوده است و یا کان حافظا للاخبار و المشاهد.927
وى در مقدمه الإستیعاب طرق روایات از موسى بن عُقبه را نقل کرده است:
طریق اول: «ما حدّثنى به عبدالوارث بن سفیان عن قاسم بن اصبغ عن مطر بن عبدالرحمن عن یعقوب بن حمید بن کاسب عن محمد بن فلیح عن موسى بن عُقبة».
طریق دوم: «حدّثنى به خلف بن قاسم عن أبى الحسن على بن عباس بن محمد بن عبدالغفار المعروف بابن الوَن مصرى عن جعفر بن سلیمان نوفلى عن إبراهیم بن المنذر عن محمد بن فلیح، عن موسى بن عُقبة».
طریق سوم: «حدّثنى أیضاً عبدالوارث عن قاسم عن ابن أبى خیثمة فى کتابه (التاریخ الکبیر) عن إبراهیم بن المنذر عن محمد بن فلیح عن موسى بن عُقبة».
وى در الاستیعاب به کتاب موسى بن عُقبه اشاره کرده است; به طور نمونه، درباره «جابر و عُوَیمر ابنا السائب قتلا یوم بدر کافرین لیسا فى کتاب موسى بن عُقبة»928 درباره «برکة بنت ثعلبة بن عَمرو هاجرت... و ذکرها موسى بن عُقبة فى مغازیه».929
تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر(م. 571 ق) وى در سال 499 هجرى در دمشق متولد شد و در همان شهر درگذشت. او مورخ، حافظ و محدث شام بود. از تألیف هاى وى مى توان به کتاب تاریخ مدینه دمشق که مشهور به تاریخ ابن عساکر است نام برد. عبدالقادر بدران کتاب او را با حذف سندها و مکررات آن، تهذیب کرده و آن را تهذیب تاریخ ابن عساکر نامید.930
وى از موسى بن عقبه روایاتى در باب سیره، خلفا و صحابه اى که در غزوات حضور داشته، آورده است. او شرح حال موسى بن عقبه را نیز به تفصیل یاد کرده است.931
أُسد الغابة، ابن اثیر (م. 630 ق) وى در سال 550 هجرى در جزیره ابن عمر به دنیا آمد و در همان جا پرورش یافت.932 او مورخ، محدث و نسب شناس مشهور عصر خود بود. کتاب هاى ارزشمند او به نام هاى الکامل فى التاریخ و أُسد الغابة فى معرفة الصحابة سبب شهرت وى شد. کتاب الکامل یک دوره تاریخ عمومى و اسلام و کتاب اسد الغابة شرح حال صحابه پیامبر(صلى الله علیه وآله)را آورده است.
ابن اثیر در این کتاب، حدود یکصد و شصت و هفت روایت از موسى بن عُقبه با عبارت لم یذکره;933 ذکره موسى بن عقبة934 یا اختلاف در اسم یا نسب یاد کرده است; به طور مثال ابن اثیر درباره عُمَیر بن الحارث بن لبدة بن ثعلبه گفته است: «فلو نظر أبوموسى (محمد بن ابى بکر بن ابى عیسى اصفهانى) فى مغازى ابن عقبة لرأى فى نسبه لَبَدَة...».935
مطالب بالا در کتاب، حکایت از وجود کتاب موسى بن عُقبه نزد ابن اثیر است.
الإصابة، ابن حجر عسقلانى (م. 852 ق) وى در سال 773 هجرى در عَسقَلان، در یک خانواده ثروتمند و علم دوست، دیده به جهان گشود.936 وى پس از گذراندن دوران کودکى، به فراگیرى علم پرداخت و به شعر و ادب روى آورد. او بر اثر علاقه وافر به کسب علم و استماع حدیث، به شهرهاى فراوانى سفر کرد و از محدثان و مشایخ بزرگ عصر خود حدیث شنید; سپس به مصر بازگشت و به تدریس و تدوین کتب پرداخت. وى در موضوع هاى گوناگون تألیف هایى را داشته که از مهم ترین آثار او کتاب الاصابة است. ابن حجر در تدوین این کتاب، به ذکر نام بسیارى از صحابه که در کتاب هاى پیش از اصابة نیامده، پرداخته است.
وى در الإصابة در حدود سیصد و سه روایت از موسى بن عُقبه نقل کرده است. در برخى از صفحات کتاب تصریح مى کند که مغازى موسى بن عُقبه نزدش بوده است. نمونه هایى از آن، چنین است: «و قد طالعتُ غزوه بدر من مغازى موسى بن عُقبة کلّها، فما وجدت لمالک بن عُمَیلة فیها ذکراً»;937 «موسى بن عُقبة فى المغازى فى غزوة بنى المصطلق، کان فى أصحاب النبى رجلٌ یقال له جُعال»;938 در جاهایى که در اسم یا نَسب اختلاف است، ابن حجر قول ابن عُقبه را ذکر کرده; به طور مثال درباره عامر بن الحارث مى گوید: «و سماه موسى بن عقبة، عَمرو بن الحارث»;939 یا درباره عُمَیر بن الحارث بن ثعلبة بن الحارث مى گوید: «زاد موسى بن عُقبة بین الحارث و ثعلبة، لَبَدَة»940; در جاى دیگر درباره کُلْفَة بن ثعلبة مى نویسد: «و الذى فى کتاب موسى بن عُقبة هکذا، سالم بن عمیر بن کلفة بن ثعلبة».941 در برخى موارد به اختلاف نسخ مغازى موسى بن عُقبة تصریح دارد: درباره وَدَقَة بن إیاس بن عَمرو الأنصارى گفته: «و فى بعض نسخ موسى بن عُقبة بالراء»;942 و درباره یزید بن خدام بن سبیع گفته است: «اختلف نسخ مغازى موسى بن عُقبة فى بعضها کذلک، و فى بعضها حرام، و بعضها خَدارة»،943 و در برخى جاها دارد: «و الذى فى مغازى موسى بن عُقبة».944
همه این موارد نشانه وجود کتاب مغازى موسى بن عُقبه، در دست وى بوده یا کتاب را از مشایخ اش شنیده است.
بنابراین نوع پرداختن ابن حجر به اخبار موسى بن عقبه را مى توان به چهار بخش تقسیم کرد:
1. روایاتى که ابن حجر در ذیل نام اشخاص مى نویسد: «موسى بن عقبة لم یذکره».945
2. اخبارى که ابن حجر نام اشخاص حاضر در مشاهد گوناگون را آورده و از قول موسى بن عُقبه و دیگران آن را نقل کرده است.946
3. روایاتى که ابن حجر از موسى بن عُقبه درباره صحابه و فضایل آنان آورده است.947
4. اخبارى که ابن حجر، فقط از موسى بن عُقبه نقل کرده است.948
چکیده
اگر چه اصل کتاب موسى بن عقبه پس از قرن ها از بین رفته است; ولى با بررسى کتاب هاى سیره، تلاش شد تا گزارش هاى وى در سیره و مغازى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) جمع آورى گردد تا این اثر مفقود شده بار دیگر بازسازى و احیا شود. با احیاى آن و مقایسه با کتاب هاى دیگر سیره مى توان به کاستى ها و اضافات در سیره نویسى پى برد، و با دیدگاه ها و نظریه هاى گوناگون در سیره نگارى آشنا شد.
اهمیت کتاب موسى بن عقبه از آن جهت است که وى کوشیده تا فهرست اسامى بیعت کنندگان در عقبه، و مهاجران به حبشه و شرکت کنندگان در غزوات، به ویژه بدر و اُحد را تهیه کند، البته حوادث دوران خلفاى نخست را نیز در کتابش یادآور شده است. و در پایان دونمونه از این فهرست ها آورده مى شود.
بنابه ادعاى مارسدن جونس، این کتاب تا قرن دهم وجود داشته، وى براى اثبات ادعاى خود به کتاب تاریخ الخمیس دیاربکرى استناد کرده است. پس از بررسى کتاب مذکور، مطلبى که بیانگر این ادعا باشد، پیدا نشد.
کتاب الدرر نیز تلخیص کتاب مغازى موسى نیست و ابن عبدالبر در مقدمه کتاب گوید «من از کتاب مغازى ابن عقبه و ابن اسحاق و کتاب هاى دیگر استفاده کرده و روش ابن اسحاق را برگزیدم.» بنابراین سخن برخى از محققان که به گفته بروکلمان اعتماد کرده اند و آن را تلخیص مغازى دانسته اند صحیح نیست.
هم چنین منتخبات روایات خطیب بغدادى را که ابن قاضى شهبه آورده، فؤاد سزگین در تاریخ التراث العربى اشاره به آن نکرده است.
از مجموع روایات موسى بن عقبه مى توان فهمید با آنکه مدینه مرکز علم و دانش بوده، ولى وى از محضر علمى اهل بیت(علیهم السلام) از جمله امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) کمتر بهره برده یا آنکه در مجالس علمى آنان شرکت نداشته است. وى به دلیل آنکه تحت تاثیر عروه و زهرى استادش بوده، و نیز به سبب گرایش فضاى حاکم آن روز، و تمایل به سوى بنوامیه، کمتر از فداکارهاى حضرت على(علیه السلام) در کنار رسول خدا(صلى الله علیه وآله) یاد کرده و نیز بسیارى از حقایق را درباره اهل بیتِ رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به ویژه حضرت على(علیه السلام) چشم پوشى کرده است.
دو نمونه از فهرست اسامى
اسامى هجرت کنندگان به سرزمین حبشه به نقل از موسى بن عقبه949
الرقم
اسامى
الطبقات الکبرى
معرفة الصحابة
الاستیعاب
اسد الغابة
الاصابة
1
ابو حذیفة بن عتبة بن ربیعة
3/48

2
ابو سلمة، عبد الله بن عبد الاسد

3
اسماء بنت عمیس زوجة جعفر

4
ام سلمة بنت ابى امیة زوجة ابو سلمة

5
ابو قیس بن الحارث بن قیس

7/323
6
أبو الروم بن عمیر بن هاشم
4/91

7
أسود بن نوفل بن خویلد
4/90

8
بَرکة بنت یسار زوجة قیس بن عبدالله

7/41

9
بنت صفوان بن أُمیّة زوجة عمرو بن سعید

4/637
10
جعفر بن أبى طالب

11
جُهیم بن قیس

4/1830

12
حارث بن خالد بن صَخر
4/95

13
حبیبة بنت أبى سفیان

7/575
الرقم
اسامى
الطبقات الکبرى
معرفة الصحابة
الاستیعاب
اسد الغابة
الاصابة
14
حبیبة بنت عبیدالله بن حجش

4/1809

15
حجاج بن الحارث بن قیس

2/27
16
حریملة بنت عبدالاسود زوجة جهیم1

4/183

17
حسنة بن شرحبیل زوجة سفیان

3/129
18
خالد بن سعید بن العاص

2/939

7/28

19
خطاب بن الحارث بن معمر

2/995

2/97
20
خولة بنت الأسود، ام حرملة

6/3317
4/1830
7/101

21
رقیة بنت الرسول(صلى الله علیه وآله)

22
زبیر بن عوام

1/105

23
سائب بن مظعون بن جبیر

2/575

24
سائب بن الحارث بن قیس

3/18
25
سعد بن عثمان بن خلدة

3/69
26
سعید بن عبد قیس بن لقیط
4/162

2/6425

27
سعید بن عبد قیس

2/170

28
سعید بن خالد بن سعید1

7/28
3/101
29
سعید بن عمرو التمیمى

3/114
950951)(952
الرقم
اسامى
الطبقات الکبرى
معرفة الصحابة
الاستیعاب
اسد الغابة
الاصابة
30
سفیان بن معمر بن حبیب

3/1388

3/129
31
سکران بن عمرو بن عبدشمس
4/154

2/685
2/482
3/134
32
سلیط بن عمرو بن عبدشمس

2/512
لم یذکره
33
سودة بن زمعة زوجة السکران بن عمرو

21/685
2/482

34
سُوَیبط بن حرملة

3/222
35
سهلة بنت سهیل بن عمرو زوجة ابوحذیفة بن عتبة2
3/84

36
شجاع بن وهب

3/317
37
طُلَیْب بن عُمَیر

3/1575

3/92
3/540
38
عبدالله بن مظعون بن حبیب

4/417

39
عبدالله بن جعفر بن أبى طالب3

3/1605

40
عبد الله بن سفیان بن عبد الأسد

4/115
41
عثمان بن عبد غنم بن زهیر
4/161

42
عثمان بن عفان بن أبى العاص
4/95

43
عثمان بن مظعون بن حبیب

4/417

44
عدى بن نضلة

4/478
45
عروة بن أبى أثاثد
4/105

3/1064
4/29

46
عزیّة بن عَمرو بن عطیّة

4/360

الرقم
اسامى
الطبقات الکبرى
معرفة الصحابة
الاستیعاب
اسد الغابة
الاصابة
47
عَمرو بن سعید بن العاص

4/637
48
عَمرو بن أبىُ سرح بن ربیعة

4/634
49
عیاض بن زهیر بن أبى شداد

4/754
50
فُکَهیة بنت یسار زوجة خطاب بن الحارث

2/170

51
قُدامة بن مظعون بن حبیب

4/417

52
قیس بن عبدالله الأسدى

7/41
5/488
53
محمد بن حاطب بن الحارث

1/170

54
مُعَیقیب بن أبى فاطمة
4/87

5/253

55
منصور بن عُمَیْر بن هاشم

6/22
56
نضیر بن الحارث بن علقمة

6/436
57
نوفل بن خویلد1

58
هبار بن سفیان بن عبد الأسد

6/528
59
هشام بن أبى حذیفة

6/538
953

اسامى شرکت کنندگان در بیعت عقبه و نقیبان آنان به نقل از
موسى بن عقبه954955
الرقم
اسامى، اخبار مکة
الطبقات الکبرى
المعجم الکبیر
معرفة الصحابة
الإستیعاب
اسد الغابة
الإصابة
قبیلة
1
أبو الهیثم بن التیهان: نقیب
ـ
ـ
5/2448
ـ
ـ
ـ
الاوس، بنو عبد الاشهل
2
ابو الیسر، کعب بن عمرو
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
3
ابو أیوب، خالد بن زید
3/369
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنوغنم بن مالک بن النجار
4
ابو بردة بن نِیار
3/344
ـ
ـ
4/1609
ـ
ـ
بنو حارثة بن الحارث
5
ابو عبد الرحمن بن ثعلبة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو سالم بن عوف
6
ابو مسعود، عقبة بن عمرو بن ثعلبة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو الحارث بن الخزرج
7
ابى بن کعب
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
8
أُسید بن الخضیر بن سماک: نقیب
ـ
1/203
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو عبد الاشهل
9
أُم [شُباث] هى بنت سبیع
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
10
أسعد بن زُرارة، ابو أمامة: نقیب
ـ
1/304
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو النجار
11
أبوطلحة، زید بن سهل بن حرام
ـ
905
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو عمرو بن مالک بن النجار
12
أوس بن ثابت بن المنذر
ـ
1/231
1/303
ـ
ـ
ـ
بنو عمرو بن مالک بن النجار
الرقم
اسامى، اخبار مکة
الطبقات الکبرى
المعجم الکبیر
معرفة الصحابة
الإستیعاب
اسد الغابة
الإصابة
قبیلة
13
أوس بن یزید بن أصرم
ـ
1/230
1/313
ـ
ـ
1/161
بنو سالم بن عوف
14
براء بن معرور بن صخر: نقیب1
ـ
2/28
1/382
ـ
ـ
1/282
الانصار، بنوسلمة
15
بشر بن البراء بن معرور
ـ
ـ
ـ
1/387
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
16
بشیر بن سعد بن ثعلبة
ـ
2/40
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو الحارث بن الخزرج
17
ثابت بن الجذع
ـ
2/79
ـ
1/198
ـ
1/384
بنى عمرو بن عوف
18
ثعلبة بن غنمة
ـ
2/90
ـ
ـ
ـ
1/406
بنى عمرو بن عوف
19
جابر بن عبدالله بن عمرو
ـ
2/180
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
20
جبّار بن صخر
ـ
2/270
ـ
ـ
ـ
1/449
بنى عمرو بن عوف
21
حارث بن قیس بن المخلد2
ـ
ـ
2/776
ـ
ـ
ـ
بنو سالم بن عوف
22
حارث بن قیس بن خالد
ـ
ـ
3/776
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
23
خارجة بن زید بن أبى زهیر
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو الحارث بن الخزرج
24
* خالد بن قیس بن مالک
3/449
ـ
ـ
ـ
2/132
2/248
بنو سالم بن عوف
25
خالد بن عمرو بن أبى کعب
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
26
خالد بن عمرو
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
27
* خدیج بن سلامة بن أوس
ـ
ـ
ـ
ـ
2/153
2/269
بنو سالم بن عوف
28
خلاّد بن سُوید بن ثعلبة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو الحارث بن الخزرج
29
ذکوان بن عبدقیس بن خلدة
ـ
4/232
2/1027
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
30
رافع بن مالک بن العجلان: نقیب
ـ
5/17
ـ
2/484
ـ
ـ
الانصار
31
رفاعة بن عمور بن زید
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو سالم بن عوف
الرقم
اسامى، اخبار مکة
الطبقات الکبرى
المعجم الکبیر
معرفة الصحابة
الإستیعاب
اسد الغابة
الإصابة
قبیلة
32
رفاعة بن [عبد المنذر]
3/348
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو عمرو بن عوف
33
زیاد بن لبید بن ثعلبة
ـ
ـ
3/11204
ـ
ـ
2/586
بنو بیاضة بن زریق
34
* زید بن سهل بن الأسود
ـ
5/90
ـ
ـ
ـ
2/608
بنو سالم بن عوف
35
سعد بن الربیع: نقیب
ـ
ـ
ـ
ـ
2/414
ـ
بنى عمرو بن عوف
36
سعد بن خیثمة: نقیب
3/367
6/29
3/1252
1/193
2/414
ـ
بنى عمرو بن عوف
37
سعد بن عبادة بن دیلم: نقیب
ـ
6/15
3/1245
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
38
سلمة بن سلامة بن وقش
ـ
7/41
ـ
ـ
ـ
3/148
بنو غنم بن مالک بن النجار
39
سلیم بن عمرو
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
40
سنان بن صیفى بن خنساء
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
41
سهل بن عتیک بن النعمان
3/387
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنوالنجار بنوعمرو بن مبذل
42
صیفىّ بن أسود
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنیو عمرو بن عوف
43
* ضحاک بن حارثة بن زید
ـ
ـ
3/1504
ـ
ـ
ـ
بنو سالم بن عوف
44
طفیل بن النعمان
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
45
طفیل بن مالک
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
46
ظُهیر بن رافع
ـ
8/339
3/1577
ـ
3/102
3/560
بنو حارثة بن الحارث
47
عامر بن نابیء[بن زید]
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
48
عُباد بن قیس بن عامر
ـ
ـ
4/1929
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
49
عبادة بن الصامت: نقیب
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
50
عباس بن عبادة بن نضلة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو سالم بن عوف
الرقم
اسامى، اخبار مکة
الطبقات الکبرى
المعجم الکبیر
معرفة الصحابة
الإستیعاب
اسد الغابة
الإصابة
قبیلة
51
عبدالله بن الربیع
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
4/77
بنو الحارث بن الخزرج
52
عبدالله بن أنیس
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
53
عبدالله بن جُبیر
3/362
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو عمرو بن عوف
54
عبدالله بن رواحه: نقیب
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
55
عبد الله بن زید بن عبدربّه
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو الحارث بن الخزرج
56
عبد الله بن عمرو بن حرام: نقیب
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
الانصار، بنوسلمة
57
* عبس بن عامر بن عدى
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
4/392
بنو سالم بن عوف
58
* عِزیّة بن عمرو بن عطیة
ـ
ـ
ـ
ـ
4/360
5/321
بنو سالم بن عوف
59
عقبة بن وهب بن کلدة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو سالم بن عوف
60
عمارة بن خرم بن زید
3/370
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو غنم بن مالک بن النجار
61
عمرو بن غَنَمة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
62
عمرو بن غِزیّة بن عمرو بن ثعلبة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو النجار، بنو مازن
63
عمیر بن الحارث بن ثعلبة
3/429
ـ
3/1213
ـ
4/307
ـ
بنى عمرو بن عوف
64
عوف بن الحارث [بن رفاعة]
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
37
بنو غنم بن مالک بن النجار
65
* عُوَیم بن ساعدة
3/350
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو سالم بن عوف
66
قتادة بن النعمان
3/345
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو ظفر
67
قطبة بن عامر
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
68
قیس بن أبى صعصعة
3/392
ـ
4/2304
ـ
ـ
5/479
بنو النجار، بنو مازن
69
کعب بن مالک
ـ
ـ
5/2366
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
الرقم
اسامى، اخبار مکة
الطبقات الکبرى
المعجم الکبیر
معرفة الصحابة
الإستیعاب
اسد الغابة
الإصابة
قبیلة
70
* مالک بن الدُخشم
3/415
ـ
ـ
3/135
ـ
5/23
بنو سالم بن عوف
71
مختار [الضحاک] بن حارثة
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
72
مسعود بن یزید
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
73
مسعود بن [یزید] بن سُبیع
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
74
معاذ بن جبل
ـ
ـ
5/2432
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
75
معاذ بن عفراء
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو غنم بن مالک بن النجار
76
معقل بن المنذر
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
77
معن بن عدی
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
حلفاء بنو عمرو بن عوف
78
منذر بن عمرو: نقیب
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
79
نُهیر [زهیر] بن الهیثم
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
2/580
بنو حارثة بن الحارث
80
وفرو بن عمرو بن ورقة بن عبید
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنو بیاضة بن زریق
81
یزید بن خذام
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف
82
یزید بن عامر بن حُدیده
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
ـ
بنى عمرو بن عوف

کتابنامه
1. آئینه وند، صادق; علم تاریخ در گسترده تمدن اسلام; تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، چاپ اول، 1377 ق . ش.
2. ابن ابى الحدید; شرح نهج البلاغه; تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، [بى جا ]دار_احیاء التراث العربى، چاپ دوم، 1385 هـ ق، 1965 م.
3. ابن اثیر، ابوالحسن، على بن أبى الکرم (م. 630 ق); أسد الغابة فى معرفة الصحابة; تصحیح: عادل أحمد رفاعى; بیروت: دار احیاءالتراث العربى چاپ اول، 1417 هـ ق / 1996 م.
4. ابن خلدون، عبدالرحمن (م. 808 هـ); مقدمه تاریخ ابن خلدون; بیروت: دارالفکر، چاپ دوم، 1408 هـ . ق. / 1998 م.
5. ابن جوزى، ابوالفرج، عبدالرحمن بن على (م. 597 ق); المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک; تحقیق: محمد عبدالقادر عطاء و...; بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1412 هـ ق / 1992 م.
6. ابن حجر عسقلانى، احمد بن على، (م. 852 ق); الدرر الکامنة فى أعیان المائة الثامنة; تصحیح: عبدالوارث محمد على; بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1418 هـ ق / 1997 م.
7. ; الاصابة فى تمییز الصحابه; تحقیق: على محمد البجاوى، بیروت: دار الجیل، 1412 ق / 1992 م.
8. ; تقریب التهذیب; تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت: دارالمعرفه، چاپ دارالفکر، 1404 ق / 1984 م.
9. ابن حزم اندلسى، على بن أحمد بن سعید (م. 456 ق); حجة الوداع; تحقیق: أبوصهیب اکرمى، بى جا، بیت الأفکار الدولیّة، 1418 ق/ 1998 م.
10. ابن اسحاق; سیرة ابن اسحاق (کتاب السیر و المغازى، م. 151 ق) ; تحقیق: سهیل زکار، دارالفکر، 1398 هـ .ق.
11. ابن سعد، محمد (م. 230 ق); الطبقات الکبرى; تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، [بى ت].
12. ابن سید الناس، محمد بن یعمرى (م. 734 ق); عیون الأثر فى فنون المغازى و الشمائل و السیر; تحقیق: محمد العید الخطراوى و...; دمشق: دار ابن کثیر، 1413 ق / 1992 م.
13. ابن شهاب زهرى، محمد بن مسلم; المغازى النبویة; تحقیق: سهیل زکار; دمشق: دارالفکر، 1401 هـ . ق.
14. ابن شاهین، (م. 385 ق); تاریخ أسماء الثقات; تحقیق: عبدالمعطى امین قلعجى; بیروت: دارالکتب العلمیه چاپ اوّل، 1406 هـ . ق، / 1986 م.
15. ابن شبه نمیرى، عمر (م. 262 ق); تاریخ المدینة المنوره; تحقیق: فهیم محمد شلتوت; قم: دارالفکر، 1410 ق.
16. ابن شهاب زهرى(م 124 ق); المغازى النبویة; تحقیق: سهیل زکار; دمشق: دارالفکر، 1401 ق / 1981 م.
17. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (م. 463 ق); الاستیعاب فى معرفة الاصحاب; تحقیق: على محمد البجاوى، بیروت: دارالجیل، 1412 ق / 1992 م.
18. ابن عساکر، ابو القاسم على بن الحسن...شافعى (م 571 ق); تاریخ مدینة دمشق; تحقیق: على شیرى; بیروت: دارالفکر، [بى ت].
19. ابن عماد حنبلى، عبدالحى بن أحمد (م. 1089 ق); شذرات الذهب فى اخبار من ذهب; تحقیق عبدالقادر الاناؤوط و...، بیروت: دار ابن کثیر، 1408 ق ـ 1981.
20. ابن قیم جوزى، محمد بن أبى بکر (م. 751 ق); زاد المعاد فى هدى خیر العباد; تحقیق: عبدالقادر عرفان، بیروت: دارالفکر، 1451 ق / 1995 م.
21. ابن کثیر، اسماعیل (م. 774 ق) البدایة و النهایة; تحقیق: احمد ابوملحم و...، بیروت: دارالکتب العلمیة، [بى ت].
22. ابن منظور، محمدبن مکرم (م. 711 ق); مختصر تاریخ دمشق ابن عساکر; اعداد: محمود الارناؤوط و...; دمشق: دارالفکر، 1417 ق / 1996 م.
23. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (م. 385 ق); الفهرست; تعلیق ابراهیم رمضان; بیروت: دار المعرفة، چاپ اول، 1415 ق / 1994 م.
24. ابن هشام، أبومحمد عبدالملک (م. 218 ق) السیرة النبویة; تحقیق: عبدالحفیظ شلبى و...; مصر: 1355 ق / 1936 م.
25. الهلیة، محمد الحبیب; التاریخ و المؤرخون بمکة من القرن الثالث إلى القرن الثالث عشر; مکه: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامى، چاپ اول، 1944 م.
26. أبونعیم اصفهانى، احمد بن عبدالله; دلائل النبوة (م. 430 ق); تحقیق: محمد رواش قلعهچى و...، الطبعه الثانیة، بیروت: دارالنفائس، 1406 ق / 1986 م.
27. ; تحقیق: عادل بن یوسف الغرازى، ریاض: دارالوطن، 1419 ق / 1998 م.
28. ; حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء; بیروت: دار الکتاب العربى، چاپ پنجم، [بى ت].
29. أعظمى، محمد مصطفى; مغازى رسول الله(صلى الله علیه وآله) لعروة بن الزبیر بروایة أبى الاسود عنه; المکتبة التربیة العربى، 1410 م.
30. أمحزون، محمد; تحقیق مواقف الصحابه فى الفتنة من روایات الطبرى و المحدثین; ریاض: دارالطیبه، 1415 ق / 1994 م.
31. امین، احمد; اعیان الشیعه; تحقیق; حسن امین; بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
32. باشا بغدادى، إسماعیل; هدیة العارفین و أسما المؤلفین و آثار المصنفین; بیروت: دار احیاء التراث العربى، [بى ت].
33. بخارى، محمد بن اسماعیل (م. 256 ق); التاریخ الکبیر; بیروت: دار الکتب العلمیه، [بى ت].
34. بستى، أبوحاتم، محمد بن حبّان (م. 354 ق); کتاب الثقات; بى جا: دائرة المعارف العثمانیة، چاپ اول.
35. بکرى، عبدالله بن عبدالعزیز (م. 487 ق); معجم ما استعجم من أسماء البلاد و المواضع; تحقیق: مصطفى السقا، الطبعة الثانیة، بیروت: عالم الکتب، 1403 ق / 1983 م.
36. بلاذرى، أحمد بن یحیى (م. 279 ق); انساب الاشراف; تحقیق: سهیل زکار و...; بیروت: دارالفکر، 1417 ق / 1996 م.
37. ; البلدان و فتوحها و أحکامهامعروف (فتوح البلدان); تحقیق: سهیل زکار; بیروت: دار الفکر، چاپ اول 1412 ق / 1992 م.
38. بیهقى، أبوبکر، أحمد بن حسین (م. 458 ق) دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه; تحقیق: بیروت، عبدالمعطى قلعجى، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1405 ق.
39. جعفریان، رسول; منابع تاریخ اسلام; قم: انصاریان، 1376 ش.
40. جمعى از مؤلفان، زیر نظر رسول جعفریان; نقد و بررسى منابع سیره نبوى; تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاه ها(سمت)، چاپ اول 1378 هـ ش.
41. حاجى خلیفه (م. 1068 ق); کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون; تصحیح: رفعت بیلگه کلیسنى; بى جا، 1362 ق / 1943 م.
42. جرجى زیدان; تاریخ آداب اللغة العربیة; تعلیق: شوقى ضیف، دارالهلال، [بى ت].
43. حموى، شهاب الدین أبو عبدالله یاقوت (م. 626 ق); معجم البلدان; تحقیق: فرید عبدالعزیز الجندى، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410 ق / 1990 م.
44. ; معجم الادباء;بیروت: دارالاحیاء التراث العربى، 1408 هـ .ق / 1988 م.
45. خلکان، ابوالعباس، احمد بن محمد بن أبى بکر (م. 681 ق); وفیات الأعیان و ابناء الزمان; تحقیق: احسان عباس; بیروت: دار صادر، [بى ت].
46. خلیفه بن خیاط، أبو عمرو (م. 240 ق); الطبقات; تحقیق: سهیل زکار; بیروت: دارالفکر 1414 هـ .ق / 1993 م.
47. ; تاریخ خلیفة بن خیاط; تحقیق: سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، 1414 ق/1994م.
48. دارمى، عبدالله بن عبدالرحمن (م. 255 ق); سنن الدارمى; به کوشش محمد احمد دهمان; دمشق: 1349 هـ ق.
49. دورى ، عبدالعزیز; بحث فى نشاة علم تاریخ عند العرب; بیروت: انتشارات دارالمشرق، [بى ت].
50. دیاربکرى، حسین بن محمد (م. 966 ق); تاریخ الخمیس فى أحوال انفس نفیس; بیروت: دار صادر، [بى ت].
51. ذهبى، شمس الدین، أحمد بن محمد (م. 748 ق); العبر فى خبر من غبر; تحقیق: محمد السعید بن بسیونى زغلول، بیروت: دارالکتب العلمیه، [بى ت].
52. ; تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام; تحقیق: عبدالسلام تدمرى ، بیروت: دار الکتب العربى، الطبعة الثانیة، 1410 ق.
53. ; تذکرة الحفاظ; بیروت: دار احیاء التراث العربى، [بى ت].
54. ; سیر أعلام النبلاء; تحقیق: شعیب الارنؤوط و ...، بیروت : مؤسسة الرساله، 1417 ق / 1996 م.
55. ; میزان الاعتدال فى نقد الرجال; تحقیق: على محمد البجاوى، بى جا، دارالفکر، [بى ت].
56. ; الکاشف فى معرفة من له روایة فى الکتب الستة; تحقیق: محمد عوامة و...; جده: مؤسسة علوم القرآن و...، چاپ اول، 1413 هـ . ق / 1992 م.
57. ; دول الاسلام; بیروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، 1405 هـ .ق / 1985 م.
58. رازى، أبو محمد (م. 327 ق); الجرح و التعدیل; بیروت: دارالکتب العلمیه، بى تا.
59. زبیر بن بکار; الأخبار الموفقیات; تحقیق: سامى مکى العارفى; انتشارات الشریف الرضى، 1416 هـ . ق / 1374 ش.
60 . زرقانى، (م. 1112 ق); شرح على المواهب اللدنیه بالمنح المحمدیه; تصحیح: محمد عبدالعزیز خالدى، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1417 ق / 1996 م.
61 . زرکلى، خیر الدین; الاعلام; بیروت: دارالعلم ملایین، 1984 م.
62 . زریاب، عباس; سیره رسول الله; تهران: انتشارات سروش، چاپ اول، 1371 هـ .ش.
63 . سجادى، سید صادق، و عالم زاده هادى; تاریخ نگارى در اسلام; تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاه ها، چاپ اول، 1375 هـ . ش.
64 . سخاوى، محمد بن عبدالرحمن (م. 902 ق); الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ; تحقیق: فرانتز روزنتال، بیروت: دارالکتب العلمیه، [بى ت].
65 . ، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع; بیروت: دارالجیل، چاپ اول، 1412هـ .ق/ 1992 م.
66 . سزگین، فؤاد; تاریخ التراث العربى; چاپ دوم، قم: کتابخانه مرعشى نجفى،1412 هـ .ق.
67 . سیوطى، جلال الدین عبدالرحمن، (م. 911 ق); طبقات الحفاظ; بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، 1414 ق / 1994 م.
68 . طباطبائى، عبدالعزیر; الغدیر فى التراث الاسلامى; بیروت: دارالمورخ العربى، چاپ اول، 1414 ق / 1993 م.
69 . صالحى، أبوعبدالله، محمد بن احمد (م. 744 ق); طبقات علماء الحدیث; تحقیق: اکرم البوشى و...; بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، 1417 هـ .ق / 1966 م.
70 . صالحى، محمد بن یوسف (م. 942 ق); سبل الهدى و الرشاد فى سیرة خیر العباد; تحقیق: عادل احمد عبدالموجود و...، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1414 هـ .ق.
71 . طبرانى، سلیمان بن أحمد (م. 360 ق); المعجم الکبیر; تحقیق: حمدى عبدالمجید سلفى، الطبعة الثانیة، بیروت: دار احیاء التراث العربى، [بى ت].
72 . طبرى، محمد بن جریر (م. 310 ق); تاریخ الامم و الملوک; تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم; لبنان، [بى ت].
73. طوسى، أبوجعفر، محمد بن حسن (م. 460 ق); رجال الطوسى; تحقیق: محمد صادق آل بحرالعلوم; نجف: انتشارات حیدریه، 1381 هـ .ق.
74. عجلى، أحمد بن عبدالله (م. 261 ق); تاریخ الثقات; تصحیح: عبدالمعطى قلعجى، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1405 ق / 1984 م.
75. فاسى، محمد بن أحمد (م. 832 ق); العقد الثمین فى تاریخ البلد الأمین; تحقیق: محمد حامد الفقى; بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، 1406 هـ . ق / 1986 م.
76. فاکهى، ابوعبدالله محمد ابن اسحاق (م. 272 ق); تاریخ مکة فى قدیم الدهر و حدیثه; تحقیق: عبدالملک بن عبدالله بن دهیش; بیروت: دار خضر، چاپ دوم، 1414 هـ . ق
/ 1994 م.
77. فسوى، أبویوسف، یعقوب بن سفیان (م. 277 ق); المعرفة و التاریخ بروایة عبدالله بن جعفر درستویة النحوى; تحقیق: أکرم ضیاء العمرى; بیروت: مؤسسة الرساله، چاپ دوم، 1401 هـ . ق.
78 . قاضى أبرقوه، رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانى; سیرت رسول الله مشهور به سیرة النبى; چاپ دوم، تهران: شرکت افست سهامى خاص، 1361 ش.
79 . قاضى ابن شهبه (م. 789 ق); أحادیث منتخبة من مغازى موسى بن عقبه; مخطوطه.
80 . قاضى أبوحنیفه نعمان بن محمد مغربى (م. 363 ق); شرح الأخبار فى فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام; بیروت: دارالثقلین، چاپ اول 1414 ق / 1994 م.
81 . قسطلانى، احمد بن محمد (م. 923 ق); المواهب اللدنیه بالمنح المحمدیه; تعلیق: مأمون بن محیى الدین جنان، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1416 ق / 1996 م.
82 . کتانى، محمد بن سید بن جعفر; الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة; بیروت: چاپ اول، 1332 هـ . ق.
83 . کلاعى، أبو الربیع، سلیمان بن موسى (م. 634 ق); الاکتفاء فى مغازى رسول الله(ص) و الثلاثة الخلفاء; تحقیق: مصطفى عبدالواحد، قاهره و بیروت: مکتبة الخانجى، مکتبة الهلال، 1378 هـ .ق / 1968 م.
84 . مزى، جمال الدین أبى الحجاج یوسف (م. 742 ق); تهذیب الکمال فى اسماء الرجال; تحقیق: بشار عواد معروف، الطبعة الثانیة، بیروت: مؤسسه الرساله، 1413 هـ .ق.
85 . مصطفى، شاکر; التاریخ العربى و المورخون; چاپ سوم، بیروت: دارالعلم للملایین، بى تا.
86 . نجاشى، احمدبن على; رجال النجاشى; تحقیق: موسى شبیرى زنجانى; قم: مؤسسه نشر اسلامى، جامعه مدرسین، 1413 هـ.ق.
87 . الندوى، جمشید احمد; کتاب المغازى لموسى بن عقبة; مجلة البعث الاسلامى; شماره 5، 6، 7، 8، مجلد 34، هند (لکناؤ): مؤسسة الصحافة و النشر، ندوة العلماء، ص .ب. 93، محرم سال 1419 هـ .ق / 1998 م.
88 . نووى، أبوزکریا، یحیى الدین بن شرف (م. 676 ق); تهذیب الأسماء و اللغات; بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1416 هـ .ق / 1996 م.
89 . واقدى، محمد بن عمر (م. 207 هـ .); المغازى; تحقیق مارسدن جونس، الطبعة الثالثه، بیروت: مؤسسه الأعلمى، 1409 ق / 1989 م.
90 . یافعى، أبو أحمد; عبدالله بن أسعد (م. 786 ق); مرآة الجنان و عبرة الیقظان فى معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان; محشى: خلیل المنصور; بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1417 هـ .ق / 1997 م.

--------------------------------------------------------------------------------

844. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جزء 2، ص 100.
845. الطبقات الکبرى، ج 7، ص 241.
846. الفهرست، ص 128; تاریخ التراث العربى; التدوین التاریخى، جزء 2، ص 100.
847. المغازى الأولى و مؤلفوها، ص 72.
848. الطبقات الکبرى، مقدمة احسان عباس، ص 10.
849. سیر أعلام النبلاء، ج 18، ص 164 ; وفیات الأعیان، ج 1، ص 75; المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، ج 16، ص 97.
850. دلائل النبوة، مقدمه، ج 1، ص 7.
851. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جز 2، ص 85.
852. حواشى دلائل النبوة، ج 4، ص 39، 175، 233 و موارد دیگر.
853 سیر أعلام النبلاء، ج 23، ص 136، 138; فوات الوفیات، ج 2، ص 80; الأعلام، ج 3، ص 136.
854. سیر أعلام النبلاء، ج 23، ص 136; فوات الوفیات، ج 2، ص 80.
855. تاریخ آداب اللغة العربیة، ج 3، ص 168.
856. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، ص86.
857. الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، ج 7، ص 21; شذرات الذهب، ج 7، ص 269.
858. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، ص 85.
859. قبلا ذکر شد که این بیست روایت همان منتخبات خطیب بغدادى است.
860. احادیث منتخبة من مغازى موسى بن عقبه، ص 461 ـ 470.
861 شذرات الذهب، ج 8، ص 121; تاریخ آداب اللغة العربیة، ج 3، ص 170.
862. المواهب اللدینة بالمنح المحمدیة، ج 1، ص 129.
863. همان، ج 1، ص 235.
864. شرح على المواهب اللدینة بالمنح المحمدیة، ج 2، ص 55.
865. تاریخ آداب اللغة العربیة، ج 3، ص 33.
866. سبل الهدى و الرشاد، ج 4، ص 121.
867. همان، ج 2، ص 173.
868. هدایة العارفین أسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ج 1، ص 320; تاریخ آداب اللغة العربیة، ج 3، ص 33; التاریخ و المورخون بمکة، ص 234.
869. تاریخ منابع اسلام، ص 225.
870. تاریخ الخمیس، ج 2، ص 55.
871. سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 371; تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جزء 2، ص 205 ; الأعلام، ج 5، ص 47.
872. الفهرست، ص 142; سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 371.
873. التاریخ و المورخون بمکة من القرن الثالث الهجرى، ص 21.
874. العقد الثمین فى تاریخ البلد الأمین، ج 1، ص 411.
875. اخبار مکه فى قدیم الدهر و حدیثه، مقدمه، ص 35; منابع تاریخ اسلام، ص 145.
876. اخبار مکه فى قدیم الدهر و حدیثه، جز 4، ص 240 ـ 245.
877. تاریخ یعقوبى، ترجمه; محمد ابراهیم آیتى، مقدمه.
878. تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 6.
879. الفهرست، ص 287.
880. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جزء 2، ص 159; الفهرست، ص 287.
881. الفهرست، ص 288.
882. تاریخ الامم و الملوک، ج 1، مقدمه ص 24.
883. منابع تاریخ اسلام; ص 47.
884. اکثر عالمان رجال، سیف بن عمر تمیمى را تضعیف کرده اند; زیرا وى یکى از دورغگویان و جاعلان در گزارش ها بوده و یکى از طرفداران سر سخت اُموى ها بوده، و مستشرقانى مانند: ولهاوزِن و کاتانى وقتى آثار او را بررسى و با دیگران مقایسه کرده اند، از نظر علمى او را تایید نکرده اند. سید مرتضى عسگرى نیز پس از تفحص در روایات او، اقوالش را رد کرده، و آنها را بى اساس دانسته است. ر.ک: تاریج علم در گستره تمدن اسلامى، ص 473.
885. مواقف الصحابة فى الفتنة من روایات الطبرى و المحدثین، ج 1، ص 229.
886. همان.
887. تاریخ الاسلام، بخش سیره، مقدمه ص 11 ـ 19.
888. تاریخ الإسلام، بخش مغازى، ص 542.
889. همان جا، ص 61.
890. سیر أعلام النبلاء، ج 6، ص 116; تهذیب الکمال، ج 18، ص 494.
891. تاریخ الاسلام، بخش مغازى، ص 112.
892. همان، ص 200.
893. البدایة و النهایة، جزء 4، ص 247.
894. همان، ص 249.
895. البدایة و النهایة، جزء 4، ص 266.
896. همان، ص 120.
897. همان، ص 142.
898. البدایة و النهایة، جز 3، ص 134.
899. همان، ص 255.
900. همان، ص 322.
901. همان، جزء 4، ص 90.
902. همان، جزء 4، ص 121.
903. همان، جزء 4، ص 247.
904. همان، جزء 4، ص 143.
905. همان، جزء 4، ص 328.
906. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جزء 2، ص 111.
907. الفهرست، ص 128.
908. کشف الظنون، ج 2، ص 1099.
909. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جزء 2، ص 111.
910. همان، جزء 2، ص 111.
911. الطبقات الکبرى، ج 3، ص 309.
912. همان، ج 3، ص 437 و 470.
913. همان، ج 4، ص 145.
914. همان، ج 3، ص 449.
915. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جز 2، ص 152.
916. تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جز 2، ص 153; معجم الأدبا، جزء 5، ص 99.
917. أنساب الأشراف، ج 1، ص 108.
918. همان، ص 242، 246، 251، 255، 257، 260.
919. همان، ج 6، ص 126، 202.
920. فتوح البلدان، ص 96.
921. سیر أعلام النبلاء، ج 16، ص 119; وفیات الأعیان، ج 2، ص 407; الأعلام، ج 3، ص 121.
922. سیر أعلام النبلاء، ج 16، ص 122، وفیات الأعیان، ج 2، ص 407.
923. وفیات الأعیان، ج 1، ص 91; الأعلام، ج 1، ص 157; معرفة الصحابة، مقدمه، محمد راضى بن حاج عثمان.
924. دلائل النبوة، ج 2، ص 328، 333، و موارد دیگر.
925 تاریخ التراث العربى، التدوین التاریخى، جزء 2، ص 58; المغازى الاولى و مؤلفوها، ص 70.
926. الأعلام، ج 8، ص 240.
927. نقد و بررسى منابع نبوى، مقاله ابن عبدالبر اندلسى و سیره نبوى مرورى بر دو کتاب الدرر... و الاستیعاب، ص 27.
928. الإستیعاب، ج 1، ص 186.
929. همان، ج 4، ص 5 179.
930. الاعلام، ج 4، ص 273.
931. تاریخ مدینه دمشق، ج 60، ص 456 ـ 468.
932. سیر أعلام النبلاء، ج 22، ص 354، 356.
933. أُسد الغابة، ج 2، ص 132، و موارد دیگر.
934. همان، ج 2، ص 512، و موارد دیگر.
935. همان، ج 4، ص 308.
936. ر. ک: نقد و بررسى منابع سیره نبوى، ص 292، به مقاله منبع شناسى صحابه در الإصابة فى تمییز الصحابة، رجوع شود.
937. الإصابة، ج 5، ص 742.
938. همان، ج 1، ص 481.
939. همان، ج 3، ص 578.
940. همان، ج 4، ص 714.
941. همان، ج 5، ص 667.
942. همان، ج 6، ص 602.
943. همان، ج 6، ص 655.
944. همان، ج 3، ص 600.
945. همان، ج 1، ص 393; ج 2، ص 248 و موارد دیگر.
946. همان، ج 1، ص 54، 71 و موارد دیگر.
947. همان، ج 1، ص 64، 176 و موارد دیگر.
948. همان، ج 1، ص 25، 34، 58 و موارد دیگر.
949. در حبشه درگذشت.
950. در حبشه دیده به جهان گشود.
951. محمد بن أبى حذیفه در حبشه به دنیا آمد.
952. در حبشه متولد شد.
953. موسى بن عُقبه گوید: وى اسلام آورد و به حبشه هجرت کرد. ر. ک: تاریخ الأمم والملوک، ج 11، ص 531.
954. قابل ذکر است که نقل روایت از موسى بن عقبه، در برخى از کتاب ها به طور مطلق (عقبه اول یا دوم) ذکر شده است.
955. این علامت * نشانه آنست که در کتاب اخبار مکه نام این افراد را ذکر نکرده است.