پیشگامان تقریب: سید محمد تقی حکیم، محقق و پژوهشگری تقریب گرا

یکی از راه‏های قدرتمندی اسلام، وحدت و همدلی مسلمانان است و معرفی عالمانی که در اصلاح امت اسلامی کوشش‏هایی کرده، و تلاش خود را در این راه وجهه همت خود قرار داده‏اند، نقش بسزایی در تحقق این آرمان دارد. در عصر حاضر سکوت در برابر هجمه‏های فرهنگی و اعتقادی دشمنان، اسلام را از هر زمان دیگر آسیب‏پذیرتر می‏سازد؛ چنان که در گذشته نیز در اثر بی‏کفایتی زمامداران حکومت‏های اسلامی و دامن زدن آنان به اختلافات فرقه‏ای، بسیاری از آثار ارزشمند اسلامی را از دست داده‏ایم و سال‏های درازی سرمایه‏های فکری و هنری خویش را صرف اختلافات بی‏اساس کرده‏ایم.
برای اسلام با همه غنا و دارایی بی‏نظیرش، هیچ‏گاه این موقعیت پیش نیامده که آرزوهای خود را آن طور که شایسته است میان مسلمان محقق سازد. اکنون وقت آن است که نگاهی واقع‏بینانه‏تر و بی‏پیرایه‏تر به اسلام بیفکنیم و با بازگشتی دوباره به اخلاص و ایمان صدر اسلام، مشترکات مذاهب گوناگون اسلامی را در دستور کار خود قرار دهیم تا شاید اسلامی یکپارچه، قدرتمند و قوی را به ارمغان آوریم.
رسیدن به این هدف، عوامل گوناگونی را می‏طلبد که معرفی عالمان و فرهیختگان کشورهای اسلامی یکی از این عوامل است. در ادامه به معرفی یکی از عالمان مسلمان می‏پردازیم که نقش مهمی در تقریب مذاهب اسلامی، دعوت مردم به وحدت و همدلی و بیداری اسلامی ایفا کرده است.
مقدمه:
تقریب مذاهب اسلامی نه یک شعار بلکه یک واقعیت اجتماعی ـ سیاسی و علمی است که اندیشمندان دلسوز مسلمان بر ضرورت آن تأکید می‏کنند. یکی از معاصران پیشگام تقریب آیت‏الله سید محمدتقی حکیم است که از دریچه تحلیل و پژوهش علمی، مسئله تقریب مذاهب اسلامی را پی‏گیری کرده و با ارایه راه‏حل‏های علمی، گامی مؤثر در این مسیر برداشته است.
آن‏چه که در پی می‏آید، معرفی اجمالی این دانشمند فرزانه و تبیین بخشی از کارِ علمی اوست که در کتاب «اصول الفقه المقارن» آمده است. بدیهی است در صورتی که اندیشمندان مسلمان با رویکرد علمی ـ پژوهشی به این مسئله بپردازند، نتایج مثبت و ارزنده‏ای نصیب مسلمانان خواهد شد و گامی مؤثر در تقریب مذاهب اسلامی برداشته می‏شود.
ولادت و وفات
سید محمدتقی حکیم در سال 1921 میلادی در نجف اشرف (عراق) در خانواده‏ای مذهبی و اهل علم و فضل چشم به جهان گشود و پس از سپری شدن 81 بهار از عمر شریفش که عمده آن صرف تحصیل، تحقیق و تألیف به همراه تقوا، ورع و عبادت شد، در صبحدم شانزدهم ماه صفر 1423 هجری قمری مطابق با 30 نیسان 2002 میلادی به دیار باقی شتافت.
تحصیلات
وی تحصیلات ابتدایی را تحت اشراف پدر بزرگوارش سید سعید حکیم (متوفای 1395 هجری قمری) و بزرگان خانواده‏اش گذراند و دروس علوم عربی، منطق، بلاغت، اصول فقه، فلسفه و تاریخ
______________________________
1 استادیار، مدرس حوزه و دانشگاه، عضو هیئت علمی مرکز جهانی علوم اسلامی.
را نزد اساتید بزرگواری همانند: برادرش سید محمدحسین حکیم (متوفای 1410 ه .ق)، شیخ نورالدین جزائری، سید صادق سید یاسین، و شیخ علی ثامر، سید یوسف حکیم (متوفای 1411 ه .ق)، سید حسن حکیم (متوفای 1394 ه .ق)، سید محمدعلی حکیم، شیخ محمدرضا مظفر و سید موسی جصانی فرا گرفت.
درس خارج فقه و اصول را نزد آیات عظام سید محسن حکیم (متوفای 1390 ه .ق)، سید ابوالقاسم خوئی (متوفای 1413 ه .ق)، شیخ حسین حلی (متوفای 1395 ه .ق) و سید میرزا حسن بجنوردی (متوفای 1395 ه .ق) و فلسفه را نزد شیخ محمدرضا مظفر و سید میرزا حسن بجنوردی فرا گرفت.
تدریس
وی طی سالیانی چند، به تدریس سطوح عالی فقه و اصول برای طلاب حوزه علمیه نجف اشرف پرداخت. مباحث فقهی را بر اساس متن مکاسب شیخ مرتضی انصاری و اصول فقه را بر اساس متن کفایة الاصول شیخ محمدکاظم خراسانی در دروس خارج فقه و اصول ارایه می‏داد.
از ویژگی دیگر علمی سید محمدتقی حکیم، تدریس علم اصول فقه مقارن برای طلاب بحث خارج بوده است که آرای ائمه مذاهب اربعه را ذکر می‏کرد و برخی از دانش‏پژوهان آن را تقریر کرده‏اند. هم‏چنین علم قواعد فقهی را از سال 1388 ه .ق برای مدت چند سال تدریس می‏کرده است.
وی به همراه عده‏ای از بزرگان «جمعیة منتدی النشر» را تأسیس کرد که بیش از یک ربع قرن به فعالیت پرداخت. و از سال 1944 میلادی در دانشکده آن (کلیّة منتدی النشر) به تدریس نحو، صرف، بلاغت، ادبیات، تاریخ، فقه و اصول، روان‏شناسی و جامعه‏شناسی پرداخت. وی علاوه بر عضویت در تأسیس «المجمع الثقافی لمنتدی النشر» در سال 1943 میلادی، در تأسیس دانشکده فقه «کلیة الفقه» در سال 1985 میلادی مشارکت داشت و موضوعات گوناگونی را در آن‏جا تدریس کرد. وی، برای بیش از پنج سال مسئولیت دانشکده فقه را بر عهده گرفت و از سال 1967 تا 1970 میلادی اصول فقه مقارن را در بخش «معهد الدراسات الإسلامیة العلیا» در دانشگاه بغداد تدریس کرد و در سال 1964 میلادی درجه استادی را از دانشگاه بغداد دریافت نمود و در همین سال به عضویت «المجمع العلمی العراقی» درآمد. وی از آن پس، در کنفرانس‏های متعدد علمی داخل و خارج کشور عراق شرکت جسته و به عضویت چند مجمع علمی مصر، سوریه و اردن درآمد.
تألیفات
آثار علمی سید محمدتقی حکیم که در موضوعات مختلف تألیف شده است به سه بخش تقسیم می‏شود؛ برخی به صورت کتاب نشر یافته است، برخی هم‏چنان مخطوط است و به زیور طبع آراسته نشده و برخی دیگر به صورت مقالات و نیز مقدمه بر کتاب‏های دیگران نگاشته و نشر یافته است.
کتاب‏های چاپ شده وی عبارت است از:
1. مالک الاشتر؛ 2. شاعر العقیدة (السید الحمیری)؛ 3. الاصول العامة للفقه المقارن؛ 4. الزواج المؤقت و دوره فی حل مشکلات الجنس؛ 5. فکرة التقریب بین المذاهب؛ 6. مناهج البحث فی التاریخ؛ 7. تاریخ التشریع الاسلامی؛ 8. من تجارب الاصولیین فی المجالات اللغویة؛ 9. عبدالله بن عباس... حیاته و سیرته، شخصیته و آثاره. (http://www.14masom.com)
تحقق تقریب با تحقیقات علمی
از ویژگی بارز سید محمدتقی حکیم در موضوع تقریب مذاهب اسلامی، انجام پژوهش‏های علمی و ارایه نظرات و آرای متفکران مذاهب گوناگون و تحلیل جامع از آنها است. پس از چاپ و نشر کتاب «الاصول العامة للفقه المقارن» در سال 1383 ه .ق در بیروت، دانشگاه بغداد با تشکیل هیئتی از اساتید، به بررسی این کتاب پرداخت و آن را به عنوان رساله دکتری برگزید و بر اساس آن مدرک دکتری افتخاری ـ بدون نیاز به برگزاری جلسه دفاعیه ـ به وی اعطا کرد و او را به عنوان استاد در دانشکده ادبیات دانشگاه بغداد انتخاب نمود.
نگاه علمی به مسئله تقریب، بر اساس آن‏چه که در کتاب اصول فقه مقارن آقای حکیم آمده، دریچه‏ای است که این طلایه‏دار تقریب گشوده است. از اصول و قواعدی که وی در راه تحقق تقریب در این کتاب به کار گرفته، می‏توان به مبانی تقریب تعبیر کرد، که اجمال آن چنین است:
الف) از اهداف تدوین کتاب اصول فقه مقارن تقریب بخش اختلافات میان مسلمانان و تبیین تأثیر عوامل تفرقه‏انداز است که از مهم‏ترین و قوی‏ترین آنها جهل عالمان برخی از مذاهب نسبت به قواعد و ضوابط مذاهب دیگر است و از طریق همین موضوع است که تبلیغات مغرضانه دشمنان در بد نام کردن برخی نزد برخی دیگر تأثیرگذار است و سبب می‏شود که به سخنان یک‏دیگر آن‏گونه که هست دست پیدا نکنند و یک‏دیگر را به داشتن عقاید و آرای باطل متهم کنند.
ب) تحلیل و پژوهش درباره عوامل اختلاف فقهی که آیا در تبیین صغریات اموری همانند حجیت ظهور قرآن و سنت یا حجیت قیاس نقش دارد یا این‏که اختلاف در نتایج بحث و به عبارت دیگر اصول فقه است، کاری بود که مرحوم حکیم در تنگ کردن دامنه اختلاف و تقریب بین مذاهب فقهی انجام داد. همان‏گونه که یکی دیگر از منابع اختلاف نتایج مباحث فقهی، اختلاف در ترتیب ادله و کیفیت مراجعه به آن است. مرحوم حکیم پس از بحث درباره دو اصطلاح ویژه فقه امامی، یعنی اصطلاح ورود و حکومت، بر اساس آن، ترتیب ادله را به شکل زیر بیان نمود:
1. ادله اماراتی (ادلة الواقع)؛
2. ادله‏ای که واقع‏نمایی دارد، مثل استصحاب؛
3. ادله وظیفه شرعی؛
4. ادله وظیفه عقلی.
در دیدگاه ایشان هرگاه مسئله ترتیب مراجعه به ادله مورد ملاحظه قرار گیرد، نتایج مباحث فقهی تا حد زیادی نزدیک به یک‏دیگر خواهد بود و از این طریق بخشی از اختلافات مذاهب اسلامی رفع می‏گردد.
3. طرح مسئله تحریف قرآن، که شبهه آن از سوی مذاهب اسلامی متوجه مذاهب امامیه است یکی دیگر از مبانی تقریب مرحوم حکیم است. وی بر استدلال به قرآن کریم از سوی امت اسلامی تأکید نموده و می‏گوید مذهب امامیه همانند سایر مذاهب بر این اصل تأکید کرده و اصولاً هر روایتی را که با قرآن کریم معارض باشد طرد می‏کند. با وجود چنین دیدگاهی است که همه مذاهب اسلامی باید بر اصل رجوع و استدلال به قرآن اهتمام داشته باشند و به این وسیله به تقریب آرا و نظراتشان دست یابند. روایات ضعیف و شاذّی که در کتاب‏های فریقین نسبت به تحریف قرآن وجود دارد، ضمن ناسازگاری با آیه 9 سوره حجر «إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ» با روایات دیگری که دلالت بر عدم تحریف قرآن دارد، هم معارض است و علمای مذاهب (از جمله عالمان شیعی در طول تاریخ اسلام) به همین قرآن موجود استناد و استدلال می‏کردند.
پس می‏توان از این زاویه به تقریب مذاهب پرداخت و با زدودن شبهه تحریف و متهم نکردن یک‏دیگر به آن، گامی مؤثر در وحدت مسلمین برداشت.
4. برخی یکی از موانع تقریب را اخذ به سنت اهل بیت علیهم‏السلام دانسته‏اند و می‏پندارند طرح آن در برابر سنت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به عنوان یک منبع دیگر برای فهم دین نتایجی را به دنبال خواهد داشت که به طور طبیعی اختلافات را زیاد خواهد کرد. مرحوم حکیم با تأکید بر اخذ به سنت اهل بیت علیهم‏السلام نه تنها آن را مانع وحدت ندانسته بلکه آن را بر اساس آیات قرآن، مانند آیه تطهیر، و روایات نبوی، مانند روایت ثقلین که به تواتر در مصادر روایی فریقین آمده، از عوامل وحدت و در راستای سنت نبوی دانسته است. به عبارت دیگر، سنت نبوی ما را وا می‏دارد که سنت اهل بیت عصمت و طهارت را اخذ کنیم و هرگاه مسئله به این صورت باشد، یکی از مبادی اختلاف از بین رفته، روح وحدت زنده خواهد شد.
5. تحلیل و پژوهش پیرامون اصول و قواعدی که مورد اختلاف است، مانند: قیاس، استحسان، مصالح مرسله، سدّ الذرایع و غیره زمینه تقریب را فراهم می‏سازد و این نکته را آشکار می‏کند که چنین اصولی آن گونه که برخی می‏پندارند، آن‏قدر وسیع نیست که مذاهب اسلامی را از یک‏دیگر دور سازد و اختلاف در آن، گاهی لفظی است و می‏توان با تحلیل مشترک، به بخشی از آن بسنده کرد.
مرحوم حکیم با ارایه تحلیلی قابل قبول نسبت به برداشت از اصول مذکور، سعی در ایجاد تقریب نموده و وجود این قواعد اصولی را مانع اصلی وحدت ندانسته است.
برای مطالعه مجموعه این مسایل می‏توان به کتاب «اصول الفقه المقارن» مراجعه نمود.