جامعه سازی دینی در سیره نبوی

بر اساس آیات و فرامین الهی، پیامبرِ اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و اعظمِ پیامبران علیهم‏السلام به عنوان آخرین فرستاده آسمانی رسالت داشت جامعه و امتی یگانه، فراگیر، معتدل و متعادل، حق‏مدار، عدالت گستر و نمونه و شاهد بر همگان و به بیان دیگر، بهترین جامعه و اُمت از آغاز خلقت تا کنون را ایجاد نماید.
در این نوشتار ضمن اشاره به آموزه‏های جامعه‏ساز در آیات قرآن و روایات، هفت اصل از آن آموزه‏ها به تفصیل بررسی شده است:
1. اصل اقامه عدالت توسط همه مردم در زندگی فردی و اجتماعی؛
2. اصل وحدت، حل و فصل اختلافات و مهرورزی؛
3. اصل تعاون و همکاری در کارهای خیر و عدم تعاون در گناه و تجاوز؛
4. اصل احسان و نیکوکاری و انفاق و مبارزه با فقر و بسط درست کاری و صداقت در داد و ستدها؛
5. اصل مسئولیت نظارت همگانی یا امر به معروف و نهی از منکر؛
6. اصل مبارزه با هر گونه فساد اخلاقی، مالی، اداری و سیاسی؛
7. اصل سامان‏دهی و بسامان نمودن امور.
با توجه به این که بر اساس وعده خداوند در قرآن کریم، جامعه بشری، به سوی بسط و گسترش روزافزون اسلام و تحقق اراده الهی مبنی بر حاکمیت مطلق ارزش‏های الهی در حال حرکت است و در آینده، جامعه جهانی واحد و تکامل یافته‏ای به رهبری مهدی موعود از اهل‏بیت مطهر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تشکیل خواهد شد که در آن همه ارزش‏های امکانی انسانیت به فعلیت می‏رسد و انسان به کمال حقیقی و سعادت واقعی خود خواهد رسید، رسالت همه مذاهب اسلامی، برنامه‏ریزی و گام برداشتن در جهت تحقق اهداف جامعه‏سازی نبی مکرم اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و بر مبنای قرآن و سیره گران‏سنگ نبوی دانسته شده است.
کلید واژه‏ها: جامعه‏سازی دینی، سیره نبوی، عدالت، وحدت، احسان، نظارت همگانی.
______________________________
1 پژوهشگر، مدرس حوزه و دانشگاه.
________________________________________
بدون تردید همه افراد بشر دارای فطرت پاک الهی (روم/31) و از زندگی اجتماعی برخوردار و به تعبیر قرآن کریم، امتی واحد بوده‏اند؛ «کانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً» (بقره/213). به فرموده علامه طباطبایی: «محصل معنای «...النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً» این است که انسان موجود اجتماعی است، به گونه‏ای که هیچ عامل دیگری، آنها را از این نیاز مستغنی نمی‏کند». (طباطبایی، 1997، ج2، ص 126).
عوامل مختلفی، از یک سو، فطرت توحیدی مردمان را پوشانده و از سوی دیگر، آنان را از یک‏دیگر جدا و متفاوت ساخته است؛ قرآن کریم، با تأکید بر یکسانی نژاد و همسانی سرشت انسان‏ها، انواع اختلاف را مطرح و برخی از اقسام آن هم‏چون تفاوت نژاد، رنگ، زبان و گویش، استعداد و طبع را دارای منشأ طبیعی و فطری و بر اساس اراده حکیمانه خداوند و نه نشانه برتری افراد بر یک‏دیگر دانسته است:
«یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ؛ ای مردم! ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت، ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا از یک‏دیگر شناخت متقابل حاصل نمایید. همانا ارجمندترین شما نزد خداوند، با تقواترین شماست».(حجرات/13).
«وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الأَْرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ؛ و از نشانه‏های خداوند، آفرینش آسمان و زمین و گوناگونی زبان و رنگ‏های شماست.» (روم/22)
«وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً؛ شما را گوناگون آفریده است.»(نوح/14).
«أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ؛ آیا آنها رحمت پروردگار تو را قسمت می‏کنند؟» (زخرف/32).
ولی قرآن از اختلافات مذموم و غیرطبیعی دیگری نیز سخن به میان آورده است که منشأ آن، خودخواهی و شقاوت(بقره/176)، ظلم و طغیان(بقره/23، آل‏عمران/19 و جاثیه/17) تردیدهای واهی(نساء/197) یا نادیده گرفتن حق پس از روشن شدن آن(یونس/93) می‏باشد و به همین جهت پاره‏ای از مردم و حاملان تورات و انجیل را به خاطر این گونه اختلافات، سرزنش نموده است.
یکی از مسئولیت‏های مهم انبیای الهی به اذن و فرمان خداوند بزرگ(انبیاء/73، سجده/24، ابراهیم/11و1، مائده/16 و احزاب/46)، دعوت مردم به پاسخ‏گویی به ندای درونی توحیدی فطرت خویش از یک سو (بقره/21، مائده/72، اعراف/59، 65، 73 و 85 و نحل/36) و حل اختلافات غیرطبیعی آنها(1) از طریق اقامه عدل(2) و اجرای حدود الهی(3) و آزادسازی انسان‏ها(4) از غل و زنجیرهای خرافات، عادات و رسوم غلط، جهل و نادانی، قوانین نادرست، اسارت و استبداد در چنگال طاغوتیان و زندگی
______________________________
1ـ «وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلاّ لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ» (نحل/64 و نیز بقره/213).
2ـ «لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ» (حدید/25).
3ـ نساء/13و14.
4ـ «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَْغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ» (اعراف/157).
________________________________________
ناهنجار طبقاتی(مکارم شیرازی، 1377، ج7، ص 27ـ26) و در یک کلمه، «جامعه‏سازی دینی» و به تعبیر دقیق‏تر از نظر نگارنده، «اُمّت سازی اسلامی» بوده است.
خداوند دعای حضرت‏ابراهیم علیه‏السلام ، پرچمدار بزرگ توحید و پدر انبیای بزرگ الهی را چنین‏نقل‏می‏کند:
«رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ» (بقره/128).
بر اساس این، بعثت پیامبرِ اعظم علیه‏السلام و اعظمِ پیامبران علیهم‏السلام نیز به عنوان آخرین فرستاده آسمانی(احزاب/40)، آن بوده است که با انجام رسالت توحیدی خود و اقامه عدالت، امتی یگانه،(1) فراگیر،(2) معتدل و متعادل و جامعه‏ای نمونه و شاهد بر همگان(3) و به دیگر سخن، بهترین اُمت از آغاز خلقت تاکنون(4) را ایجاد نماید.
تحقق این اراده الهی و انجام این رسالت آسمانی،(5) به ایمانی کامل،(6) شرح صدری خداداد،(7) اراده‏ای پولادین،(8) رحمتی فراگیر،(9) تلاشی طاقت‏فرسا(10) صبری جمیل(11) و استقامتی والا و همه‏جانبه و در شأن فرمان الهی(12) می‏طلبید که خداوند متعال، آنها را به پیامبر رحمت خویش صلی‏الله‏علیه‏و‏آله عطا فرمود و به این جهت او را نمونه و شاهد قرار داد.(13)
و نه تنها همه مؤمنان امیدوار و در جست‏وجوی یاد خدا را به اسوه و الگوگیری از او فراخوانده،(14) بلکه پیروی از رسول خدا را حیات‏بخش،(15) و ایمان و یاری او را عامل رستگاری،(16) معرفی نموده است و از سوی دیگر، سرباز زدن از فرمان(17) و سنت و سیره آن حضرت را موجب فرو افتادن در جهنم دانسته است.(18)
______________________________
1ـ «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» (انبیاء/92 و نیز مؤمنون/52).
2ـ «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ کَافَّةً لِلنّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً» (سبأ/28).
3ـ «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ» (بقره/143).
4ـ «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ» (آل‏عمران/110).
5ـ «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَْرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ» (قصص/5).
6ـ «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ» (بقره/285).
7ـ «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ» (شرح/1).
8ـ «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» (احقاف/35).
9ـ «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» (انبیاء/107).
10ـ «إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً» (مزمل/7).
11ـ «فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً» (معارج/5).
12ـ «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ» (هود/112).
13ـ «وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً» (بقره/143).
14ـ «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَ الْیَوْمَ الآْخِرَ وَ ذَکَرَ اللّهَ کَثِیراً» (احزاب/23).
15ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ» (انفال/24).
16ـ «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُْمِّیَّ ... فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (اعراف/157).
17ـ «وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً» (جن/23).
18ـ «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاَ» (احزاب/66).
________________________________________
بر اساس این، هرکس که عملش، برابر فرمان و هم‏چون عمل رسول ا... نباشد، نباید خود را شیعه یا از اهل سنت بنامد.
آری، خداوند با مقرون ساختنِ اطاعت خود به اطاعت رسول(1) این نکته را به ما گوشزد نموده است که نه تنها اطاعت و پیروی از سنت و سیره رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، اطاعت از خداوند بزرگ(2) و نشانه محبت حضرت حق و راز محبوبیت نزد او و عامل برخورداری از مغفرت کریمانه الهی است،(3) بلکه تنها با اطاعت از آن حضرت می‏توان به صراط مستقیم راه یافت(زخرف/43) و با هدایت شدگان و نعمت یافتگان الهی همراه شد.(4)
به این جهت، بر اساس آیه کریمه: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(حشر/7) باید اولاً: از رها کردن و کم توجهی علمی و عملی به بزرگ‏ترین ره‏آورد سفارت آسمانی آن حضرت، یعنی قرآن، که موجب شکایت به درگاه خداوند متعال می‏شود،(5) دوری گزید.
و ثانیا: از سبقت گرفتن بر رسول الله(6) و بالا بردن صدای خود بر سخن آن حضرت و ترجیح و برابری سنت و سیره دیگران بر آن وجود شریف یا متروک ساختن روش او دوری نمود که ما را از سعادت محروم نموده و عذاب الیم را در پی خواهد داشت.(7)
گفتنی است سنت قولی و سیره عملی آن حضرت، از آن رو که بر اساس توحید ناب و برابر تربیت ویژه الهی تنظیم شده، همانند و همتایی ندارد.(جوادی آملی، 1381، ج8، ص 135). از این رو همه امامان اهل‏بیت علیهم‏السلام بر اساس آن سیره مبارک حرکت نموده و ما را به پیروی از آن مسیر فراخوانده‏اند(نهج‏البلاغه، خطبه 110 و 182). و امام حسین علیه‏السلام نیز نهضت مقدس خود را با همین شعار آغاز نمود و به پایان برد؛ «اسیر بسیرة جدی و ابی» (مجلسی، 1404، ج44، ص329).
نکته قابل تأمل این که شناخت دقیق و عمیق سیره گران‏سنگ پیامبر که تجلی صراط مستقیم‏است، کار ساده‏ای نیست؛ زیرا بازشناسی دقیق آن از سنت‏هایی که بعدا به واسطه اصحاب و یاران یا تحت
______________________________
1ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ» (نساء/59).
2ـ «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ» (نساء/80).
3ـ «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (آل عمران/31).
4ـ «وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» (نساء/69).
5ـ «وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً» (فرقان/30).
6ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» (حجرات/1).
7ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» (حجرات/2).
________________________________________
تأثیر بسط و نشر فرهنگ جوامعِ تازه مسلمان شده، جای‏گزین سنت و سیره اصیل رسول خدا شده‏است، نیازمند ذهنی صاف، انگیزه‏ای ناب، دانشی گسترده و پرهیز از تعصب و فرقه‏گرایی‏های مذهبی است.
آن‏چه در پی می‏آید، نگرش کوتاهی است به برخی از تلاش‏های اساسی، سنت و سیره جامعه‏سازی دینی پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله که برابر آیات کریمه قرآن و روایات تدوین شده و سعی گردیده مواردی مطرح گردد که هم اکنون نیز راهبرد اساسی جامعه‏سازی اسلامی به صورت جهانی باشد؛ زیرا این همان مسئولیت بزرگ و وظیفه مهمی است که بر عهده ماست، چون اگر خداوند متعال می‏خواست، خود امت اسلامی جهانی را به اراده تخلف ناپذیر خود بنیان می‏کرد، ولی این مسئولیت را بر دوش امت گذاشت تا روشن شود کدام یک از ما نیکوتر به انجام وظیفه می‏پردازد:
«وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ إِلَی اللّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ» (مائده/48).
آموزه‏های اساسی اجتماعی دین
از محتوای آیات قرآن و روایات می‏توان آموزه‏های جامعه‏ساز دین را استخراج و در قالب اصول اساسی ذیل ارایه نمود:
1. اصل اقامه عدالت توسط همه مردم در زندگی فردی و اجتماعی(مائده/5)؛
2.اصل وحدت، حل و فصل اختلافات و مهرورزی(انفال/16)؛
3. اصل تعاون و همکاری در کارهای خیر و عدم تعاون در گناه و تجاوز(مائده/2)؛
4. اصل احسان و نیکوکاری(بقره/195) و انفاق و مبارزه با فقر(انفال/41) و بسط درست کاری و صداقت در داد و ستدها (شعرا/181)؛
5. اصل مسئولیت نظارت همگانی یا امر به معروف و نهی از منکر (اعراف/199)؛
6. اصل مبارزه با هر گونه فساد اخلاقی، مالی، اداری و سیاسی (قصص /77)؛
7. اصل سامان‏دهی و بسامان نمودن امور.
اینک تفصیل مطالب بالا به اختصار تقدیم می‏گردد.
1. اصل اقامه عدالت
اقامه عدل، فرمان خداوند(1) و یکی از اهداف اصلی بعثت همه انبیا بوده است:
«ما پیامبران خود را با دلایل روشن همراه با کتاب و میزان فرستادیم تا مردم قسط را برپا دارند».(حدید/25).
______________________________
1ـ «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ» (نحل/90).
________________________________________
بر همین اساس، آخرین رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز مسئولیت یافت تا هم خود عدالت را محقق سازد: «من مأمور شدم تا در میان شما به عدل رفتار کنم». (شوری/15) و هم اُمت اسلامی را به عدالت فرابخواند: «عدالت پیشه کنید که آن به تقوا نزدیک‏تر است». (مائده/8).
اساسا قرآن کریم مؤمن و جامعه ایمانی را با این ویژگی معرفی می‏کند که نه زیر بار ظلم می‏رود و نه ظلم می‏کند: «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ» (بقره/279).
آری، قرآن کریم در پی ساختن جامعه‏ای است که همت تمامی افراد آن، اقامه عدالت باشد هر چند به زیان شخص یا خویشاوندان و نزدیکان آنان باشد. خداوند می‏فرماید:
«ای کسانی که ایمان آورده‏اید، برپا دارنده عدالت باشید هر چند به زیان خود یا پدر یا مادر یا خویشاوندان شما چه توانگر یا فقیر بوده باشد» (نساء/135).
بدینسان مورد اجرای عدالت مطلوب قرآن، به مؤمنان اختصاص ندارد؛ بلکه چنان فراگیر و گسترده است که دشمنان را نیز شامل می‏شود و نسبت بدانان نیز باید عدالت ورزید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ لِلّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَ‏آنُ قَوْمٍ عَلی أَلاّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‏اید برای خدا قیام کرده، شاهدان عدالت باشید و دشمنی با گروهی وادارتان نکند که عدالت نورزید، عدالت ورزید که به تقوی نزدیکتر است و تقوی پیشه کنید که او به هر کاری که می‏کنید آگاه است.» (مائده/8).
در تفسیر نمونه آمده است که:
«در این آیه یک اصل اساسی و یک قانون کلی درباره اجرای عدالت در همه موارد بدون استثنا ذکر می‏کند و به تمام افراد با ایمان فرمان می‏دهد که قیام به عدالت کنند... باید در هر حال و در هر کار و در هر عصر و زمان قیام به عدالت کنید که این عمل خلق و خوی شما شود، و انحراف از آن برخلاف طبع و روح شما گردد.» (مکارم شیرازی، 1380، ج4، ص 161).
آری، عدالت که قراردادن هر چیز و هر شخص در جایگاه شایسته خویش است (نهج‏البلاغه، حکمت 437) دایره‏ای بسیار گسترده دارد که هم حکم و قضاوت(1)، هم سخن و گفتار(2) و هم مسایل اقتصادی(3) و اجتماعی(4) را در بر می‏گیرد.
______________________________
1ـ «وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ؛ و چون بین مردم به حکم و داوری برخاستید، به عدل حکم کنید» (نساء/58).
2ـ «وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا؛ به هنگام سخن گفتن، عدالت پیشه کنید» (انعام/152).
3ـ «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ؛ چون چیزی را پیمانه کنید پیمانه را کامل گردانید و با ترازوی درست وزن کنید» (اسراء/35).
4ـ «کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ؛ همین که درختان میوه آورد هم از آن استفاده کنید و هم سهم محرومان را در همان روز چیدن میوه بپردازید» (انعام/141).
________________________________________
در سیره نبوی و علوی، عدالت در اجرای قوانین مالی و سیستم توزیع اقتصادی و مساوات در تقسیم و برخورداری از بیت المال، چنان با دقت و شدت اجرا می‏شد که امکانات زندگی معمولی یا رفاه نسبی برای همه قابل دست‏یابی باشد(قرائتی، ص 119) و ثروت در دست یک گروه خاص انباشته نشود و آموزه قرآنیِ «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأَْغْنِیاءِ مِنْکُمْ؛ تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.» (حشر/7) تحقق یابد.
به همین جهت برخی از اقدامات عدالت گسترانه آنها، موجب رنجش خاطر شد و دردسرهایی پدید آورد ولی به بهانه مصلت سنجی ترک نشد.
به این ترتیب اجرای عدالت کار آسانی نیست و هزینه‏های خاص خود را دارد؛ هشدار خداوند متعال سختی اجرای عدالت را نشان می‏دهد: «فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ؛ در میان مردم به حق داوری کن و پیرو هوی مباش که تو را از راه خدا گمراه می‏کند.» (ص/26).
آری، در جامعه‏سازی آرمانی نبوی، اقامه عدالت توسط همه انسان‏ها، یک شعار زیبا و تعارف دلکش نیست؛ بلکه یک برنامه عملی درازآهنگی است که با چهار راهبرد اساسی «بینات»، «کتاب»، «میزان» و «حدید» به صورت جدی پی‏گیری می‏شود. (حدید/25).
در سیره نبوی، کسی نباید به بهانه‏های واهی هم‏چون کوچکی حوزه عمل، از اجرای عدالت دست بردارد؛ «انس بن مالک می‏گوید: از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیدم که می‏فرمود:من ولی عشره فلم یعدل فیهم جاء یوم القیامه و یداه و رجلاه و رأسه فی ثقب فاس؛ کسی که سرپرستی ده نفر را به عهده دارد ولی عدالت را رعایت نکند، روز قیامت در حالی می‏آید که دست‏ها، پاها و سرش در سوراخ آهنی باشد که در زیر لگام قرار دارد». (شیخ صدوق، 1366، ص 260).
شایان ذکر است عدالت مطلوب اسلام یک حکم تعبدی نیست، بلکه آثار عمیق و بی‏بدیلی در استواری، صلابت، پیشرفت و امنیت جامعه دارد. تعبیر رسای «الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم» نشان‏گر آن است که مهم‏ترین عامل محوری تهدید و ناامنی همگانی، بی‏عدالتی و ظلم است.
به فرموده علامه طباطبایی رحمهم‏الله :
«اگر در جامعه حق پیروی شود و قسط به پا داشته شود، آن مجتمع سرپای خود خواهد ایستاد و از پا در نخواهد آمد و در نتیجه، هم غنی و توانگر باقی می‏ماند و از پای در نمی‏آید و هم حال فقیر اصلاح می‏گردد.» (طباطبایی، 1997، ج5، ص 109).
2. وحدت، کنار نهادن اختلافات و مهرورزی
ایجاد وحدت، حل و فصل اختلافات، به ویژه در امور دینی، ایجاد فضای اخوت و برادری، از بین بردن زمینه‏های کینه و مهرورزی، از اقدامات اساسی جامعه سازی دینی است.
________________________________________
خداوند در قرآن کریم همه مؤمنان را برادر (حجرات/10) و عضو اُمت یگانه و بزرگ اسلامی و بنده خود خوانده است: «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ؛ همانا این امت شما، امتی یگانه است و من پروردگار شمایم پس مرا پرستش کنید». (انبیا/92 و مؤمنون /52).
و با شناساندن «وحدت» به عنوان نعمت ویژه الهی، همه را به وحدت فراخوانده است:
«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً؛ و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید، آن گاه که دشمن (یک‏دیگر) بودید پس خداوند میان دل‏های شما الفت و یگانگی قرار داد.» (آل‏عمران/103).
قرآن کریم از تک تک افراد می‏خواهد با پیشه‏ساختن تقوا، اختلافات خود را کنار نهند:
«فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ؛ پس تقوا پیشه کنید و اختلافات میان خویش را اصلاح نمایید.» (انفال/1).
و با مشارکت در حل اختلافات خانوادگی، نظام خانواده را به آرامش رهنمون شوند(بقره/224 و نساء /35و114) و در عرصه اجتماع نیز، میان دو گروه متخاصم، صلح و دوستی پدید آورند:
«وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما؛ و اگر دو گروه از مؤمنان به جنگ برخاستند، بین آنان اصلاح نمایید.» (حجرات/9) خداوند، این گونه اقدامات صلح جویانه را اصلاح میان برادران نامیده است:
«إِنَّمَا الْمُوءْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ؛ همانا مؤمنین برادرند پس بین برادرانتان را اصلاح نمایید.» (حجرات/10).
خداوند در قرآن، به طور خاص، تفرقه در دین را مذموم و موجب عذاب معرفی نموده(1) و امت اسلامی را از آن بر حذر داشته است.(2) و به صورت آشکار، تفرقه‏افکنان مذهبی را به طور کلی از سنت و سیره پیامبر دور و پیامبر را از آنان، جدا دانسته است:
«کسانی که آیین خود را پراکنده ساخته‏اند و به دسته‏های گوناگون تقسیم شدند تو هیچ‏گونه رابطه‏ای با آنها نداری و سرکار آنها با خدا است سپس خدا آنها را از آن‏چه انجام می‏دهند، آگاه خواهد ساخت».(3)
و بر اقامه‏دین خدا و صراط مستقیم‏الهی و پرهیز از هرگز تفرقه و گروه‏گروه‏شدن در دین‏تأکیدمی‏کند:
«أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» (شوری/13).
خداوند، تنازع و درگیری بین مسلمانان را برنمی‏تابد؛ زیرا موجب سستی، از بین رفتن شخصیت و
______________________________
1ـ «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ» (آل عمران/105).
2ـ «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» (شوری/13).
3ـ «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ» (انعام/159).
________________________________________
عزت(1) و شکست در برابر دشمن می‏شود(2). بر اساس این، وحدت و یک‏پارچگی، از دیدگاه قرآن، نوعی اقتدار است که باید آن را فراهم آورد و دشمن را به وسیله آن، چنان ترساند که خیال تعرض به مسلمانان را از سر به در کند.(3)
قرآن کریم، تمسک به «حبل اللّه‏»،(4) اطاعت از خدا و رسول(5) و اولی الامر(6) را محور وحدت بین مسلمانان معرفی نموده، و هر گونه تحاکم به طاغوت (نساء/60)، پذیرفتن حکم جاهلیت و روی گردانی از مراجعه به پیامبر و سنت و سیره حسنه آن حضرت و نپذیرفتن مرجعیت نهایی رسول اعظم در اختلافات را(7) نشانه بی‏ایمانی،(8) نفاق(9) و پیروی از راه‏های گوناگون را عامل اساسی تفرقه و تشتت مذهبی دانسته است.(10)
تاریخ صدر اسلام نشان‏گر آن است که در سایه عنایت و اراده الهی و در پرتو اقدامات و سیره و سنت قولی و عملی نبوی، اختلافات و کینه‏های دیرپای قبایل در هم شکست و فضای دشمنی دیرینه و جنگ و خون‏ریزی میان قبایل چنان به فضای دوستی بدل شد که میان آنان پیمان اخوت منعقد گردید و رابطه دو قبیله بزرگ اوس و خزرج که رقیب سرسخت یک‏دیگر بودند به دوستی گرایید.
در سنت مبارک نبوی، از یک سو مهرورزی و دوستی با یک‏دیگر(11) در پرتو جلال الهی، صفت مؤمنین مقرّب نزد خداوند معرفی شده است:
«ان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله کان یقول: ان للّه‏ خلقا عن یمین العرش بین یدی اللّه‏ و عن یمین اللّه‏ وجوههم ابیض من الثلج و اضوأ من الشمس الضاحیة! یسال السائل: ما هولاء؟ فیقال: هولاء الذین تحابوا فی جلال اللّه‏؛ پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله همواره می‏فرمود: خداوند آفریدگانی دارد که در جانب راست عرش الهی و در محضر حضرت حق هستند؛ صورت‏هایشان از برف سفیدتر و از خورشید درخشان‏تر است. شخصی پرسید که اینان چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی هستند که به خاطر عظمت خدا، هم‏دیگر را دوست دارند». (کلینی، 1365، ج2، ص 172).
______________________________
1ـ «وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ ...» (انفال/46).
2ـ «وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتّی إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِی الأَْمْرِ ...»(آل‏عمران/152).
3ـ «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ ... تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ» (انفال/60).
4ـ «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» (آل‏عمران/20).
5ـ «أَطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا» (انفال/46).
6ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الأَْمْرِ مِنْکُمْ» (نساء/59).
7ـ «ما کانَ لِمُوءْمِنٍ وَ لا مُوءْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ» (احزاب/36).
8ـ «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُوءْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ» (نساء/65).
9ـ «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً» (نساء/61).
10ـ «وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ» (انعام/153).
11ـ «وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ» (فتح/29).
________________________________________
و از سوی دیگر، نه تنها افراد از دست یازیدن به قتل کسی که شهادتین را در ظاهر جاری می‏کند،(1) گرفتار آمدن به عجب و غلو در دین مورد قبول خود(2) و تکفیر هر مسلمان دیگر به دلیل انگیزه‏های دنیایی و جاه‏طلبی‏های فردی یا گروهی نهی شده‏اند،(3) بلکه همه آدمیان از توهین به یک‏دیگر بر حذر داشته شده‏اند:
«مر رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله برجل من الانصار و هو یضرب وجه غلام له و یقول: قبح اللّه‏ وجهک! و وجه من تشبهه! فقال النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : بئس ما قلت! فان اللّه‏ خلق آدم علی صورته؛ پیامبر از کنار مردی از انصار گذشت که به صورت نوجوان خود سیلی می‏زد و می‏گفت: خدا صورتت را زشت گرداند و صورت کسی که تو شبیه او هستی! حضرت فرمود: سخن بدی گفته‏ای؛ زیرا خداوند، آدم را به شکل او آفریده است». (سید مرتضی، 1409، ص 127).
و از سوی سوم، تنظیم نمودن دوستی‏ها و دشمنی‏ها بر اساس رضای خدا، محکم‏ترین دستگیره ایمان معرفی شده است که مؤمنان با تمسک به آن می‏توانند و باید به تحکیم ایمان خود بپردازند:
«براءبن عازب می‏گوید: یک روز من همراه پیامبر بودم. فرمود: آیا می‏دانید که کدام یک از دستگیره‏های ایمان قوی‏ترند؟ گفتیم: نماز. فرمود: نماز خوب است ولی آن نیست. گفتیم: زکات. فرمود: زکات خوب است ولی آن نیست. تمام شرایع اسلام را ذکر کردیم. حضرت فرمود: محکم‏ترین دستگیره ایمان آن است که انسان در راه خدا دوست بدارد و در راه خدا دشمن بدارد».(4)
و از نور الهی در آخرت برخوردار شوند.(5)
______________________________
1ـ «لما رجع رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله من غزوه خیبر و بعث أسامه بن زید فی خیل الی بعض قری الیهود فی ناحیه فدک لیدعوهم الی الاسلام و کان رجل من الیهود یقال له مرداس بن نهیک الفدکی فی بعض القری فلما أحس بخیل رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله جمع أهله و ماله و صار فی ناحیه الجبل فأقبل یقول: أشهد أن لا اله الا اللّه‏ و أن محمدا رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، فمر بأسامه بن زید فطعنه فقتله، فلما رجع الی رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله أخبر بذلک فقال له رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله قتلت رجلا شهد أن لا اله الا اللّه‏ و أنی رسول اللّه‏ فقال: یا رسول اللّه‏ انما قال: تعوذا من القتل! فقال رسول اللّه‏: صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فلا شققت الغطاء عن قلبه و لا ما قال بلسانه قبلت و لا ما کان فی نفسه علمت فحلف بعد ذلک أنه لا یقتل أحدا شهد أن لااله‏الااللّه‏ و أن‏محمدا رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله » (قمی، ج1،ص149).
2ـ «لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ» (نساء/171 و نیز مائده/77).
3ـ «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُوءْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» (نساء/94). نیز: «فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ ...» (توبه/11).
4ـ «عن ابن عازب قال: کنت مع رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ذات یوم فقال: أتدرون أی عری الایمان أوثق؟ قلنا: الصلاة! قال: ان الصلاة لحسنة و ما هی بها قلنا: الزکاة فقال: لحسنة و ما هی بها، فذکرنا شرائع الاسلام فقال: أوثق عری الایمان أن تحب الرجل فی اللّه‏ و تبغض فی اللّه‏» (شیخ مفید، 1413، ص 365).
5ـ «عن‏النبی قال: ان حول العرش منابر من نور علیها قوم لباسهم من نور و وجوهم نور لیسوا بانبیاء یغبطهم الأنبیاء و الشهداء قالوا: یا رسول‏اللّه‏! هل لنا؟ قال: هم المتحابون فی‏اللّه‏ و المتجالسون فی‏اللّه‏ و المتزاورون فی‏اللّه‏؛ پیامبر فرمود: اطراف عرش منبرهایی از نور است و گروهی بر آنها نشسته‏اند که لباس‏هایشان از نور و صورت‏هایشان نیز از نور است. اینان انبیا نیستند، ولی پیامبران و شهدا به مقام آنها رشک می‏برند. گفتند: اینها چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان کسانی هستند که در راه خدا محبت می‏ورزند و در راه خدا می‏نشینند و در راه خدا به دیدن هم‏دیگر می‏روند» (محدث‏نوری، 1408، ج12، ص225).
________________________________________
به همین جهت، آن حضرت، هرگونه افتخارگرایی و برتری طلبی را مردود اعلام نمود: «خرج رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فحدثه سلمان و شکا الیه ما لقی من القوم و ما قال لهم؛ فقال النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : یا معشر قریش! ان حسب الرجل دینه و مروته خلقه و أصله عقله، قال اللّه‏ تعالی: إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ(1)؛ روزی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از خانه خارج شد، سلمان نزد حضرت آمد و از آنچه که از مردم به او رسیده بود (سرزنش‏های نژادی و پیشینه آباء و اجدادی) شکایت کرد. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: ای گروه قریش! شخصیت انسان به دینش، مروت او به اخلاقش و ریشه و اصل یک انسان به عقلش است. خداوند متعال می‏فرماید: ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را گروه گروه و قبیله قبیله ساختیم تا یک‏دیگر را بشناسید، همانا گرامی‏ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست». (نیشابوری، 1386، ج2، ص 283).
خداوند نه تنها پیامبر رحمت را به ایجاد وحدت بین مؤمنان و مسلمانان مأمور ساخت، بلکه به او فرمان داد همه جوامع دینی اهل‏کتاب را نیز در سایه اعتقاد به خداوند، به وحدت بامسلمانان فرابخواند.(2)
به راستی چگونه می‏توان خود را پیرو سنت و سیره یا شیعه پیامبر و اهل‏بیت دانست و با متهم ساختن و تکفیر یک‏دیگر، به تفرقه‏افکنی در میان امت اسلامی پرداخت؟
مگر نه آن است که افزون بر تلاش‏های رسول اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، بزرگ‏ترین صحابی آن حضرت، امام علی علیه‏السلام ، نیز بیشتر از دوران مبارزه در کنار رسول خدا، یعنی بیست و پنج سال از عمر گران‏قدر خود، را برای وحدت میان امت اسلامی صرف نمود و از حق مسلم ولایت خود نیز چشم پوشید؟ پس چگونه در شرایط حساس کنونی که امت اسلامی به وحدت نیاز مبرم و بیشتری دارد، بر خلاف روش آن اولیای الهی، تعصب‏های نژادی، تقلیدهای کورکورانه، پیروی نابجا از روش‏های غلط نیاکان و پیشینیان،(3) و اصرار بر اشتباهات برخی از بزرگان(4) توانسته است از طرح و نشر اندیشه‏های وحدت‏آفرین، بر اساس حق و منطبق بر سنت نبوی و علوی سر برتافته و برای برنامه‏ریزی، رویکرد و ره‏یافت عملی تحقق آن مانع‏تراشی کند؟
آیا به راستی این همه بدبینی، سوءبرداشت، یک‏سویه‏نگری، اتهام و تهمت به یک‏دیگر برای اثبات درستی مذهب خود و ابطال مذهب دیگری که در میان فرق و مذاهب اسلامی به وجود آمده و
______________________________
1ـ آیه، از سوره حجرات و مدنی است، پس جریان در مدینه و حتی پس از سال پنجم هجرت بوده است، اما مخاطبان از مهاجران قریش بودند که بر سلمان فخرفروشی کرده بودند.
2ـ «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ» (آل عمران/64).
3ـ «إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ» (زخرف/23)؛ «أَ وَ لَوْ کانَ آباوءُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ» (ص/139).
4ـ «وَ قالُوا رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ» (احزاب/67).
________________________________________
توسط برخی از بیگانگان دامن زده می‏شود، با سنت و شیوه رسول خدا و اهل بیت مطهرش سازگار است؟
مگر نه آن است که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به امت خود فرمود:
«الا اخبرکم باشرارکم قالوا: بلی یا رسول اللّه‏! قال: المشاءون بالنمیمة المفرقون بین الاحبة الباغون للبراء العیب؛ آیا بدترین افراد را به شما معرفی کنم؟ عرض کردند: آری یا رسول الله! فرمود: کسانی که سخن‏چینی کرده و بین دوستان جدایی می‏اندازند و برای بی‏گناهان عیب درست می‏کنند». (شیخ صدوق، 1361، ج4، ص 375).
ابن عباس می‏گوید:
«ان النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله سئل عن الشهادة؟ فقال: تری الشمس علی مثلها فاشهد او دع؛ از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله راجع به شهادت و گواهی دادن سؤال کردند؟ فرمود: باید مورد شهادت را همانند خورشید به عیان دیده باشی تا بتوانی شهادت بدهی و گر نه آن شهادت دادن را واگذار». (محدث نوری، 1408، ج 17، ص 422)
مگر خداوند حکیم، روش خردمندانه استماع و گفت‏وگو همراه با گزینش و پیروی از نیکوترین سخن را به ما نیاموخته و آن را نشانه هدایت‏یافتگی و خردورزی معرفی نکرده است(1) و مگر غیبت، عیب‏جویی، دروغ، تهمت، اهانت، لعن و... در این دین مقدس حرام نیست و مگر رسول خدا به ما نیاموخته که چشم از عیب‏جویی دیگران بپوشید و عیوب دیگران را ظاهر نکنید تا خدا عیوبتان را مخفی کند(2). که حجم فراوانی از گفتار و نوشتارهای بدبینانه بدون مدرک و سند و به صورت خصمانه و همراه با تکفیر، علیه مذاهب دیگر اسلامی منتشر می‏شود؟
آری، دور ساختن همه افراد امت از بدبینی، کینه و دشمنی که موجب کاهش تخاصم و درگیری‏ها می‏شود و در نتیجه، در تحقق سلامت، پیشرفت و اصلاح جامعه اسلامی نقش به سزایی دارد، مسئولیت تک تک مسلمانان است. مگر نه آن است که دشمنان جوامع اسلامی، همواره با توطئه‏های گوناگون در صدد ایجاد اختلاف و نزاع میان مسلمانان می‏باشند تا در اثر این اختلاف و منازعات، زمینه‏های تشکیل، تشکل، اصلاح، قدرت و عزت جامعه بزرگ و امت اسلامی از بین برود؟
آیا هر یک از ما برای از بین بردن زمینه‏های حسد و کینه در جامعه بزرگ و فراگیر امت اسلامی مسئولیت نداریم و آیا این مسئولیت را ایفا کرده‏ایم تا آن گونه بشویم که قرآن کریم در توصیف بهشتیان می‏فرماید: «وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ؛ هر گونه حسد و کینه و
______________________________
1ـ «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الأَْلْبابِ» (زمر/17).
2ـ «قال رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : کان بالمدینة اقوام لهم عیوب فسکتوا عن عیوب الناس فاسکت اللّه‏ عن عیوبهم الناس فماتوا و لاعیوب لهم عند الناس و کان بالمدینة اقوام لاعیوب لهم فتکلموا فی عیوب الناس فاظهر اللّه‏ لهم عیوبا لم یزالوا یعرفون بها الی ان ماتوا» (شیخ حر عاملی، 1367، ج 15، ص 292).
________________________________________
دشمنی را از سینه آنها برکندیم در حالی که همه با هم برادرند بر روی تخت‏ها روبه‏روی یک‏دیگر قرار دارند.» (حجر/47) نه آن گونه باشیم که در وصف دوزخیان مطرح می‏سازد:
«إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ» (ص/64).
«کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها» (اعراف/38).
3. اصل تعاون و همکاری
یکی از سنت‏های نبوی در جامعه‏سازی اسلامی، بسط و گسترش اصل تعاون و همکاری اعضای آن با یک‏دیگر است. از دیدگاه اسلام افراد جامعه اسلامی عضو یک پیکرند (کلینی، پیشین، ج2، ص165) که در شادی و غم یک‏دیگر شریک می‏باشند؛ آنان باید دست به دست هم بدهند تا با همکاری و تعاون، مشکلات را حل کنند. البته باید این همکاری‏ها بر محور «بِرّ = نیکوکاری و تقوا» باشد نه بر محور «اثم = گناه و تجاوز»؛ یعنی در تعاون و همکاری‏ها باید تنها مصلحت جامعه اسلامی و رضایت خداوند را در نظر گرفت.
خداوند از یک سو همگان را به تعاون و مشارکت در کارهای خیر و تقوا و عدم همکاری در گناه و تجاوز فراخوانده است: «وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الإِْثْمِ وَ الْعُدْوانِ...» (مائده/2).
و از سوی دیگر، از سستی برخی مسلمانان در باز گرفتن حقوق محرومان و رانده شدگان از دیار خود انتقاد نموده و آنان را مورد عتاب قرار داده است که:
«شما را چه شده است که در راه خدا و (گرفتن حقوق) مردان و زنان و کودکان مستضعف کار زار نمی‏کنید؟»(1)
خداوند فقط به فراخوان و دعوت مؤمنان به تعاون و عتاب آنان در کندی هم‏یاری مستضعفان بسنده ننموده، بلکه موضوع، شیوه و راه‏های تعاون را نیز پیش رو نهاده است تا هیچ کس نتواند با بهانه‏جویی از این مسئولیت بزرگ اجتماعی بگریزد:
سلام کردن به هر مؤمن به هنگام ملاقات(2) و سلام دیگران را به نیکی جواب دادن حتی در حال نماز،(3) حضور فعال در اجتماعات مذهبی هم‏چون نماز جماعت و جمعه، پرداخت زکات،(4) متعهد بودن نسبت به خویشاوندان و همسایگان از هر ملت و مذهب،(5) خیرخواهی و ابراز
______________________________
1ـ «ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ ...» (نساء/75).
2ـ «وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُوءْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ» (انعام/54).
3ـ «فان رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله کان قائما یصلی فمر به عمار بن یاسر فسلم علیه فرد علیه النبی هکذا» (کلینی، پیشین، ج3، ص366).
4ـ «وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّاکِعِینَ» (بقره/43).
5ـ «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ» (نساء/36).
________________________________________
خالصانه‏ترین آرزوهای نیک قلبی و درخواست مغفرت و آمرزش از خداوند متعال برای برادران مؤمن(1) نمونه و مصادیقی از هم‏دلی، تعاون و هم‏یاری در میان امت اسلامی است.
به عنوان نمونه، به یک سنت نبوی در مورد حق همسایه اشاره می‏گردد:
«پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: آیا می‏دانید که حق همسایه چیست؟ عرض کردند: خیر! فرمود: اگر از تو کمک خواست به کمک او بشتابی، اگر قرض خواست به او بدهی، اگر فقیر شد به او کمک برسانی و اگر به مصیبتی دچار شد به او تسلیت بدهی، اگر خیری نصیب او شد به او تبریک بگویی، اگر مریض شد به عیادت او بروی و اگر مُرد به تشییع جنازه‏اش حاضر شوی، ساختمانت را در مقابل خانه او چنان بلند نسازی که جلو هوا را بگیرد مگر به اجازه او! وقتی که میوه خریدی برای او نیز هدیه ببری و اگر نمی‏توانی، میوه را مخفیانه به منزل ببر و فرزندت را با میوه بیرون میاور که فرزند او را به خشم در آورد و همسایه را با بوی غذای دیگ خود آزار مرسان مگر آن که برای او نیز سهمیه‏ای بفرستی».(2)
در سیره نبوی آمده است که: «روزی برای پیامبر هدیه‏ای آوردند و نزد ایشان چند نفر نشسته بودند. فرمود: شما نیز در این هدیه، شریک من هستید!». (شهید ثانی، 1407، ص 114).
اکنون پرسش قابل تأمل این است که سخن نبوی پیش‏گفته ویژه همسایگان یک محله، یک شهر و یک کشور اسلامی است، یا در جامعه‏سازی اسلامی، کشورهای اسلامی نیز نسبت به کشورهای همسایه مسلمان خود چنین وظایفی بر عهده دارند؟
چرا ما همواره به احکام اسلام با چشم فردگرایانه می‏نگریم و آنها را در سطح کلان در نظر نمی‏گیریم؟ مگر امت اسلامی، امتی واحد و یگانه نیست؟ آیا تعهد در برابر تک تک افراد این امت در هر کشور و از هر نژاد و زبان و رنگ، و هم‏بستگی، یاری و دفاع از یک‏دیگر، از وظایف همه کشورهای مسلمان نیست؟
به نظر می‏رسد کنفرانس اسلامی، سران، دولت‏ها و مجالس کشورهای اسلامی، در موارد بالا، مسئولیت‏های اساسی دارند و عالمان و اندیشمندان دلسوز امت در بازکردن باب گفت‏وگو و مباحثات علمی مستقیم و رو در روی مذاهب اسلامی، وظیفه‏ای خطیر بر دوش دارند؛ زیرا اجازه برگزاری مراسم دینی پیروان ادیان دیگر در مسجد نبوی و بحث و مناظره برای روشن شدن حق با آنان، از سیره پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود.(3)
______________________________
1ـ «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لإِِخْوانِنَا» (حشر/10)؛ «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُوءْمِنِینَ ...» (ابراهیم/41).
2ـ «ان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله قال: أتدرون ما حق الجار؟ قالو:ا لا قال: ان استغاثک أغثته و ان استقرضک أقرضته و ان افتقر عدت علیه و ان أصابته مصیبة عزیته و ان أصابه خیر هنأته و ان مرض عدته و ان مات تبعت جنازته و لا تستطیل علیه بالبناء فتحجب الریح عنه الا باذنه و اذا اشتریت فاکهة فأهد له فان لن تفعل فادخلها سرا و لا تخرج بها ولدک تغیظ بها ولده و لا تؤذه بریح قدرک الا أن تغرف له منها» (شهید ثانی، 1407، ص114).
3ـ «و کان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله .....فحضرت صلاتهم فقاموا فصلوا فی مسجد رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تلقاء المشرق فهمّ بهم رجال من اصحاب رسول اللّه‏ بمنعهم، فاقبل رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فقال: دعوهم فلما قضوا صلاتهم جلسوا الیه و ناظروه فقالوا یا ابا القاسم حاجّنا فی عیسی....» (شیخ مفید، 1413، ص 114).
________________________________________
4. اصل توسعه و بهسازی اقتصادی با احسان و نیکوکاری و مبارزه با فقر
بهسازی وضعیت عمومی افراد جامعه، محرومیت‏زدایی، مبارزه با فقر و رسیدگی به ضعفا و ایتام و زیردستان از طریق برنامه‏ریزی‏های کلان، تدوین و اجرای قوانینِ توزیع عادلانه ثروت،(1) همراه با توجه به نیازمندی‏ها و برآوردن آنها با انفاق در راه خدا(2) از آن‏چه خداوند روزی کرده،(3) اعطای وام(4) و مهلت دادن برای ادای آن،(5) احسان و نیکوکاری(6) و پرداختن صدقه به محرومین نه از سر ترحم و همراه با منّت و اذیت و فخرفروشی،(7) بلکه از سر ذی حق و شریک دانستن فقیران در ثروت خود،(8) یکی از تلاش‏ها و اقدامات اساسی نبی مکرم اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در جامعه‏سازی دینی بود که باید هم اکنون نیز در درون کشورهای اسلامی و جامعه‏سازی بزرگ امت اسلامی مد نظر قرار گیرد.
5. اصل مسئولیت نظارت همگانی یا امر به معروف و نهی‏ازمنکر(اعراف/199)
پی‏افکندن نظارت همگانی، توصیه متقابل مسلمانان به حق و صبر و امر به معروف و نهی از منکر و کنار نهادن رخوت، سستی و بی‏تفاوتی نسبت به امور اجتماعی که آثار نیک و بد آن همه را در بر خواهد گرفت(انفال/25)، یکی از اصول سنت نبوی در جامعه‏سازی دینی است.
از دیدگاه قرآن کریم، جامعه اسلامی آن‏گاه بهترین جامعه و مردم آن برترینِ امت‏ها است که امر به معروف و نهی از منکر در آن اجرا شود (طباطبایی، پیشین، ج3، ص 415):
«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ...؛ شما گروه مسلمانان بهترین امت هستید...» (آل‏عمران/110). آری، دست‏یابی به جایگاه «امت برتر و ممتاز» زمانی ممکن است که دعوت به سوی نیکی‏ها و مبارزه با کژی‏ها فراموش نشود، وگرنه در آن زمان که این دو وظیفه فراموش شد، نه مسلمانان بهترین امت هستند و نه برای جامعه بشریت سودمند خواهند بود. (مکارم شیرازی، پیشین، ج3، ص 47).
به این ترتیب، از اقدامات جامعه‏ساز رسول اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، پرس و جو برای اطلاع یافتن از وضع مردم
______________________________
1ـ «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأَْغْنِیاءِ مِنْکُمْ؛ تا ثروت تنها در میان توانگران شما دست به دست نگردد» (حجرات/13).
2ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الأَْرْضِ» (بقره/267).
3ـ «وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ» (منافقون/10).
4ـ «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (حدید/11).
5ـ «وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیْسَرَةٍ» (بقره/280).
6ـ «أَحْسِنُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (بقره/195).
7ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الأَْذی» (بقره/264) نیز (بقره/262).
8ـ «وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» (معارج/25ـ24).
________________________________________
به منظور پیش‏گیری از گمراهی آنان(1)، تلاش دلسوزانه برای دور ساختن مردم از گناه(2)، تشویق مداوم مردم به محاسن اخلاقی(3)، معرفی نیک و بد و مصادیق آن(بقره/129 و آل‏عمران/164) و در یک کلام، برافراشتن بنیان امر به معروف و نهی از منکر بود.
نکته مهم و شایان ذکر این است که هم اکنون در انجام این اصل اجتماعی و جامعه‏ساز، به ویژه در داخل امت، باید از خودمحوری، یک‏سویه‏نگری، تنها خود را بر حق دانستن و بر دیگران به صورت کلی خط بطلان کشیدن‏های موهوم و تندی در گفتار و عمل پرهیز کرد؛ زیرا قران کریم بیشتر گمان‏ها را، گناه(4) و مسخره کردن، عیب‏جویی، لقب و نام بد بر یک‏دیگر نهادن را ستم‏کاری معرفی نموده و مسلمانان را از آن بازداشته است.(5)
در سیره نبوی نیز، در امر به معروف و تذکر به افراد، حفظ احترام و ادب، پرهیز از سخنان تنفربرانگیز(6) بردباری، حیا، صداقت، تواضع، تعادل، نرمی سخن و کوتاهی صدا، احترام بزرگ‏تران و ترحم نسبت به کوچک‏تران رعایت می‏شد و از هتک حریم و بازگفتن و تکرار لغزش‏های افراد، اجتناب می‏گردید.
ما نیز باید هم‏چون رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله باشیم که: «همواره تبسم بر لب داشت، اخلاقش نرم و هم‏نشینی‏اش آرام بود، نه خشن بود و نه سخت‏گیر و نه فحاش و نه عیب‏جو و نه متملق و از آنچه که نمی‏پسندید، تغافل می‏کرد و هیچ کس از او ناامید نبود.»(7)
بر اساس این، ما پیروان راه آن حضرت، نباید به بهانه امر به معروف و مبارزه با منکر، به جان هم بیفتیم و موجبات دلگیری، اختلاف، آزار و زد و خورد با یک‏دیگر را فراهم کنیم؛ زیرا
______________________________
1ـ «و یتفقد اصحابه و یسأل الناس عما فی الناس..... الا یغفل مخافة ان یغفلوا و یمیلوا» (شیخ صدوق، معانی الاخبار، 1361، ص79).
2ـ «کان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بهم رحیما و علیهم عطوفا و فی ازالة الاثام عنهم مجتهدا» (مجلسی، 1404، ج 9، ص 331).
3ـ «کان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله اذا خطب قال فی اخر خطبته: طوبی لمن طاب خلقه و طهرت سجیته و صلحت سریرته و حسنت علانیته و انفق الفضل من ماله و امسک الفضل من کلامه و انصف الناس من نفسه» (کلینی، پیشین، ج2، ص144).
4ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ» (حجرات/12).
5ـ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالأَْلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِْیمانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ» (حجرات/18).
6ـ «و کان لا یتکلم احدا بشیء یکرهه» (طبرسی، 1412، ج 1، ص 22).
7ـ «مجلسه مجلس حلم و حیاء و صدق و امانة لا ترفع فیه الاصوات و لاتؤبن فیه الحرم و لاتنثی فلتاته متعادلین متواصلین فیه بالتقوی متواضعین یوقرون الکبیر و یرحمون الصغیر و یؤثرون ذا الحاجة و یحفظون الغریب فقلت: فکیف کانت سیرته فی جلسائه؟ فقال: کان دائم البشر سهل الخلق لین الجانب لیس بفظ و لا صخاب و لافحاش و لا عیاب و لا مداح یتغافل عما لا یشتهی فلا یؤیس منه....» (مجلسی، پیشین، ج 16، ص 152).
________________________________________
برابر فرموده پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : شبیه‏ترین مردم از حیث صفات اخلاقی به آن حضرت کسی است که دارای اخلاقی زیباتر، نرمی و ملایمت افزون‏تر، نسبت به خویشاوندانش نیکوکارتر، نسبت به برادران دینی‏اش مهربان‏تر، نسبت به حق صبورتر و دارای کنترل خشم و بخشش و انصاف بیشتری باشد.(1)
بنابراین باید غیرت دینی برگرفته از غیرت الهی جامعه بزرگ اسلامی را به این سو هدایت کرد که هیچ مسلمانی به هنجار شدن منکرات را برنتابد و در مقابل عادی‏سازی گناه در کشورهای اسلامی لب فرو نبسته و تساهل و تسامح را روا ندارد.
اگر نیک تأمل کنیم اکنون غیرت دینی امت اسلامی و رسالت همه افراد آن، در بعد داخلی، در اصلاحات درونی و برگزاری گفت‏وگوهای سازنده برای ایجاد وحدت در میان امت ظاهر می‏شود و در بعد خارجی، در ایستادگی و مبارزه علمی و عملی با بزرگ‏ترین هجوم و قتل عام فرهنگی غرب تجلی می‏یابد؛ مگر نه آن است که فسادِ انبوه اعتقاد و عمل آن، مغرب زمین، مکتب و مقدسات اسلامی را مورد تهاجم همه‏جانبه قرار داده است و حتی به اشغال کشورهای اسلامی دست یازیده و از اشغال‏گران قدس نیز حمایت می‏کند؟
6. اصل مبارزه با هر گونه فساد اخلاقی، مالی، اداری و سیاسی
خداوند، به هیچ وجه فساد را برنمی‏تابد و جامعه اسلامی را بدون فساد می‏خواهد؛ به همین جهت، در آیات بسیاری از کتاب آسمانی خود، آدمیان را از ارتکاب هر گونه فساد نهی می‏کند. مرحوم شیخ طبرسی در ذیل آیه «وَ لا تُفْسِدُوا فِی الأَرْضِ» (اعراف/56) می‏فرماید:
«منظور از فساد در زمین، اضرار و زیان رساندن به مردم است و برخی به معنای کشتار و قتل مؤمنان و ظلم و گناه نیز تفسیر کرده‏اند.» (شیخ طبرسی، 1406، ج4، ص 56).
مرحوم شیخ طوسی در تبیان می‏فرماید:
«فساد عبارت است از هر چیزی که از اعتدال و استقامت خارج شده باشد.» (شیخ طوسی، ج1، ص 75).
فخر رازی فساد را «خروج شی‏ء از قابلیت انتفاع» و نقیض آن را «صلاح» دانسته است و از ابن عباس نقل می‏کند که یکی از معانی فساد در زمین: «آشکار کردن گناهان و تظاهر بر گناه و معصیت علنی » است. (رازی، 1967، ج6، ص 49).
به این ترتیب، منظور از فساد در زمین، هر گونه خروج از اعتدال، غیر قابل انتفاع ساختن و زیان رساندن به دیگران، و به اختصار، هر کاری است که خدا از آن نهی کرده باشد؛ بنابر این مطلق گناه و
______________________________
1ـ «قال: النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ألا أخبرکم باشبهکم بی؟ قالوا: بلی یا رسول اللّه‏! قال: أحسنکم خلقا و ألینکم کنفا و أبرکم بقرابته و أشدکم حبا لاخوانه فی دینه و أصبرکم علی الحق و أکظمکم للغیظ و أحسنکم عفوا و أشدکم من نفسه انصافا فی الرضا و الغضب» (شیخ حر عاملی، پیشین، ج 15، ص 193).
________________________________________
معصیت، فساد و افساد در زمین محسوب می‏شود. به همین جهت، مبارزه و جلوگیری از قتل و آدم‏کشی،(1) فتنه،(2) دزدی،(3) رباخواری،(4) قطع رحم،(5) نابود ساختن زراعت و نسل(6) و از میان برداشتن انواع تباهی و نادرستی در محیط اجتماعی(7) لازم و واجب دانسته شده و ترویج خوبی و نیکی اجتماعی از همگان درخواست شده است.
در سیره حسنه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در امور مختلف فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، نکاتی وجود دارد که در راستای تحقق این اصل مهم جامعه‏سازی قرآنی، معنای خود را می‏یابد:
تعهد نسبت به اموال بیت‏المال و دغدغه نسبت به صرف آن در مورد مقرر خود،(8) طرد فاسدان و کافران و نهی از هم‏نشینی با آنها(9) تحریم و منع همراهی و همکاری با ظالم(10)، عدم دریافت هدیه از کفار،(11) ممنوع ساختن ترور و کشتار جمعی(12)، قاطعیت در برابر ویژه‏خواهی و خواسته‏های ناصحیح نزدیکان و یاران نزدیک همانند درخواست آنان در مورد بازبودن درب خانه‏هایشان به مساجد (اربلی، 1405، ج1، ص 320).
7. اصل سامان‏دهی و به سامان نمودن امور
در سنت و سیره نبوی در امر جامعه‏سازی، هرگز امور مختلف مردم به حال خود رها نمی‏شد و آن حضرت تحت عنوان تکیه بر مشیت و اراده الهی یا به اسم توکل و برخورداری از رحمت خداوند،
______________________________
1ـ «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُوءْمِناً مُتَعَمِّداً ...» (نساء/93).
2ـ «وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» (بقره/217).
3ـ «ما جِئْنا لِنُفْسِدَ فِی الأَْرْضِ وَ ما کُنّا سارِقِینَ» (یوسف/73).
4ـ «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ» (بقره/279).
5ـ «أَنْ تُفْسِدُوا فِی الأَْرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» (محمد/22).
6ـ «وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الأَْرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ» (بقره/205).
7ـ «إِنْ أُرِیدُ إِلاَّ الإِْصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ» (هود/88).
8ـ «قد دخلنا علی رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله عشیا فرایناه کئیبا حزینا ..... فلما اصبحنا اتیناه فرایناه ضاحکا مستبشرا فقلنا له: بآبائنا و امهاتنا دخلنا الیک البارحة فرایناک کئیبا حزینا ثم عدنا الیک الیوم فرایناک فرحا مستبشرا فقال: نعم کان قد بقی عندی من فی المسلمین اربعة دنانیر لم اکن قسمتها و خفت ان یدرکنی الموت و هی عندی و قد قسمتها الیوم و استرحت منها» (قمی، ج 1، ص 51).
9ـ «ان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله کان یقول: من کان یؤمن باللّه‏ و الیوم الاخر فلا یؤاخین کافرا و لایخالطن فاجرا و من اخی کافرا او خالط فاجرا کان فاجرا کافرا» (شیخ حر عاملی، پیشین، ج 16، ص 265).
10ـ «ان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله قال: من مضی مع ظالم یعینه علی ظلمه فقد خرج من ربقة الاسلام و من حالت شفاعته دون حد من حدود اللّه‏ فقد حاد اللّه‏ و رسوله و من أعان ظالما لیبطل حقا لمسلم فقد بری من ذمة الاسلام و ذمة اللّه‏ و ذمة رسوله و من دعا لظالم بالبقاء فقد أحب أن یعصی اللّه‏ و من ظلم بحضرته مؤمن أو اغتیب و کان قادرا علی نصره و لم ینصره فقد باء بغضب من اللّه‏ و من رسوله و من نصره فقد استوجب الجنة من اللّه‏ تعالی» (دیلمی، 1412، ج 1، ص 76).
11ـ «انّ رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نهی عن زبد المشرکین» (محدث نوری، پیشین، ج11، ص128).
12ـ «عن علی علیه‏السلام ان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نهی ان یلقی السم فی بلاد المشرکین» (پیشین، ج15، ص136).
________________________________________
شانه از مسئولیت حل مسایل و مشکلات مردم خالی نمی‏کرد، بلکه با چاره‏اندیشی، طرح و برنامه اجرایی و سامان‏دهی امکانات، در جهت به سامان کردن مسایل، اقدام می‏نمود.
بازسازی و توسعه مسجد نبوی در زمان پیامبر در پی افزایش مسلمانان، و فرمان آن حضرت برای اختصاص یافتن یک درب به زنان به منظور جلوگیری از اختلاط زن و مرد و نهی از تشبّه زن و مرد به یک‏دیگر(1)، نمونه‏های بسیار روشن اقدامات عملی آن حضرت است.(2)
هم‏چنین تأکید بر مشورت نمودن قبل از تصمیم‏گیری(3) برای حل امور،(4) عاقبت‏نگری به هنگام تصمیم‏گیری،(5) ترویج فرهنگ مدارا با هم‏دیگر،(6) اصلاح رفتار افراد با مردم بر اساس این معیار که «هرگونه دوست دارید دیگران با شما رفتار کنند، شما با آنان رفتار کنید»،(7) قدرت نمایی و ظاهرآرایی در برابر دشمن(8) و عدم انفعال در برابر تهدیدات و خشونت دشمن(9)، نمونه‏های دیگری است که باید دلسوزان امت اسلامی را به چاره‏جویی برای حل مشکلات جامعه بزرگ اسلامی رهنمون شود و عزّت پیشین این امت بزرگ را زنده گرداند؛ ان شاء الله.
______________________________
1ـ «ان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله لعن المتشبهین من الرجال بالنساء و لعن المتشبهات من النساء بالرجال» (مجلسی، پیشین، ج 73، ص 341).
2ـ «پیامبر آن‏گاه که مسجد ساخت آن را با یک خشت می‏ساخت، چون مسلمین زیاد شدند، گفتند: کاش دستور می‏دادی که مسجد افزایش یابد. فرمود: خوب است و مسجد را با یک خشت و نیم ساخت. باز جمعیت زیاد شد و گفتند: کاش مسجد را افزایش می‏دادی. دستور داد که دیوار مسجد را دو خشت به صورت طاق و جفت بسازند و چون هوا گرم شد، گفتند: کاش مسجد سایبان داشت. پیامبر دستور داد ستون‏هایی از تنه درخت خرما برپا کنند و برگ‏های درختان خرما و خاشاک‏ها را بر سقف و اطراف آن قرار دهند و...» (پیشین، ج 96، ص 380، به نقل از معانی الاخبار، ص159).
3ـ «ان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله کان یستشیر اصحابه ثم یعزم علی مایرید» (شیخ حر عاملی، پیشین، ج 12، ص44).
4ـ «قال أمیر المؤمنین علیه‏السلام : یا رسول اللّه‏! ارأیت اذا نزل بنا أمر لیس فیه کتاب و لا سنة منک ما نعمل فیه؟ قال النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : اجعلوه شوری بین المؤمنین» (کوفی، 1410، ص614).
5ـ «قال رسول الله صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : اذا هممت بامر تدبر عاقبته فان یک رشدا فامضه و ان یک غیا فانته عنه» (برقی، بی‏تا، ج1، ص16).
6ـ «امرنی ربی بمداراة الناس کما امرنی باداء الفرائض» (کلینی، پیشین، ج 2، ص 117).
7ـ «جاء اعرابی الی النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فقال یا رسول اللّه‏! علمنی عملاً ادخل به الجنة، فقال: ما احببت ان یاتیه الناس الیک فاته الیهم و ما کرهت ان یاتیه الناس الیک فلا تأته الیهم» (شیخ حر عاملی، پیشین، ج 15، ص287).
8ـ «علی بن حسین بن علی علیه‏السلام قال: امر رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فی غزاة غزاها ان یختضبوا بالسواد لیقووا به علی المشرکین» (کلینی، پیشین، ج 6، ص 481).
9ـ «بعث رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله الحارث بن عمیر الازدی فی سنة ثمان الی ملک بصری بکتاب فلما نزل مؤته عرض له شرحبیل بن عمرو الغسانی فقال این ترید قال: الشام قال: لعلک من رسل محمد قال: نعم فامر به فاوثق رباطا ثم قدمه فضرب عنقه و لم یقتل لرسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رسول غیره و بلغ ذلک رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فاشتدّ علیه و ندب الناس و اخبرهم بمقتل الحارث فاسرعوا و خرجوا فعسکروا بالجرف» (ابن ابی الحدید، ج15، ص61).
________________________________________
جمع‏بندی و نتیجه‏گیری
بدون تردید، بر اساس وعده خداوند در قرآن کریم(1) جامعه بشری، به سوی بسط و گسترش روزافزون اسلام و تحقق اراده الهی مبنی بر حاکمیت مطلق ارزش‏های الهی در حرکت است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‏فرماید:
«کاوش عمیق در احوال کائنات نشان می‏دهد که انسان به عنوان جزیی از کائنات در آینده به غایات و کمال خود خواهد رسید و این همان ظهور و استقرار اسلام در دنیا و به دست گرفتن مدیریت کامل مجتمع انسانی و استقرار اسلام در جهان است، که خداوند وعده تحقق آن را در قرآن‏کریم داده‏است.» (طباطبایی، 1997، ج4، ص100).
شهید مطهری نیز می‏فرماید:
«جامعه‏ها و تمدن‏ها و فرهنگ‏ها به سوی یگانه شدن، متحد الشکل شدن و در نهایت امر در یک‏دیگر ادغام شدن سیر می‏کنند و آینده جوامع انسانی جامعه جهانی واحد تکامل یافته‏ای است که در آن همه ارزش‏های امکانی انسانیت به فعلیت می‏رسد و انسان به کمال حقیقی و سعادت واقعی خود و بالاخره به انسانیت اصیل خود خواهد رسید.» (مطهری، 1374، ص 359).
بر اساس مطالب پیش‏گفته، برای محقق ساختن وعده الهی مبنی بر حاکمیت ارزش‏های اسلامی بر جهان و تشکیل امت یگانه اسلامی، باید همه مذاهب اسلامی در پرتو نور قرآن و بر اساس سنت و سیره نبوی اصیل و با مدنظر قرار دادن اصول جامعه‏سازی نبوی، برنامه‏ریزی کرده و گام بردارند تا زمینه جامعه نمونه جهانی به رهبری مهدی موعود از اهل‏بیت مطهر آن حضرت فراهم آید؛ ان شاء اللّه‏.
منابع و مآخذ
1ـ قرآن کریم.
2ـ نهج‏البلاغه، ترجمه و شرح فیض الاسلام، 1392.
3ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، نشر دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.
4ـ اربلی، بهاءالدین علی‏بن عیسی بن ابی‏الفتح، کشف‏الغمة، دارالاضواء، بیروت، چاپ دوّم، 1405.
5ـ امام فخر رازی، تفسیر کبیر، انتشارات بیروت، چاپ سوم، بی‏تا.
6ـ برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی‏تا.
______________________________
1ـ «وعد اللّه‏ الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنّهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدلنّهم من بعد خوفهم امنا یعبدوننی لایشرکون بی شیئا و من کفر بعد ذلک فأولئک هم الفاسقون» (نور/55).
________________________________________
7ـ جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی، نشر اسراء، قم، چاپ اول، 1381.
8ـ دیلمی، ارشاد القلوب، انتشارات شریف رضی، قم، چاپ اول، 1412.
9ـ رازی، فخر الدین محمد، التفسیر الکبیر، المکتبة التوفیقیة، قاهره، 1967.
10ـ سید مرتضی، تنزیة الانبیاء، دار الاضواء، بیروت، چاپ دوم، 1409.
11ـ شهید ثانی، شیخ زیدالدین علی بن احمد جبل عاملی، مسکن الفؤاد، انتشارات آل‏البیت، قم، چاپ اول، 1407.
12ـ شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، مؤسّسة آل البیت، قم، 1409 و نیز کتابفروشی اسلامی، 1367.
13ـ شیخ صدوق، ابن بابویه، ثواب الاعمال، ترجمه: علی اکبر غفاری، نشر صدوق، بی‏جا، 1366.
14ـ شیخ صدوق، معانی الاخبار، انتشارات اسلامی، قم، 1361.
15ـ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ پنجم، 1361.
16ـ شیخ طبرسی، ابی علی فضل بن حسن، مجمع البیان، انتشارات دارالمعرفه، بیروت، چاپ اول، 1406.
17ـ شیخ طبرسی، مکارم الاخلاق، انتشارات شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412.
18ـ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلامیه، تهران، 1997.
19ـ شیخ مفید، الاختصاص، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413.
20ـ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی التفسیر القرآن، اسلامیه، تهران، 1997.
21ـ قرائتی، محسن، نبوت، نشر والعصر، قم، چاپ اول، بی‏تا.
22ـ قمی، علی بن ابراهیم بن هاشم، تفسیر القمی، مؤسسه دارالطباعة و النشر، قم، چاپ سوم.
23ـ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365.
24ـ کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، چاپ و نشر وزارت ارشاد، تهران، چاپ اول، 1410.
25ـ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، مؤسسه الوفا، بیروت، 1404.
26ـ محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، 1408.
27ـ مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش: محمدحسین اسکندری، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، چاپ اول.
28ـ مصباح یزدی، محمد تقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، 1368.
________________________________________
29ـ مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن ـ 7 ـ ، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، چاپ اول، 1376.
30ـ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، چاپ پنجم، 1374.
31ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر پیام قرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1377.
32ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ بیست و دوم، 1380.
33ـ نیشابوری، محمد بن فتّال، روضة الواعظین، انتشارات شریف رضی، قم، 1386.